Çoğunluğu XV. yüzyılda İspanya ve Portekiz’den göç etmiş Türkiye Yahudileri, diasporada yaşayan birçok Yahudi gibi Yazıcı Ezra’dan bu zamana kadar süregelen
30 Atatürk’ün Selanik’teki evine Yunanlılar tarafından bomba atıldı yalan haberi ile 1955’te Türkiye’de bulunan azınlıklarının iş yerleri, mâbedleri, değerli eşyalarına zarar verilmiştir. “6-7 Eylül Olayları”, İstanbul'da yaşayan başta Rumlar olmak üzere azınlıklara yönelik saldırı, tahrip ve yağma hareketine verilen addır.
31 Ayrıntılı bilgi için bkz. Besalel, a.g.e., ss. 92-94.
32 Simla Yerlikaya, “Türkiye’den İsrail’e Göç 10 Kat Arttı”, NTV Haber, 14 Ocak 2010, https://www.ntv.com.tr/dunya/turkiyeden-israile-goc-10-kat-artti,_TIFUg4xJ0aj8bBudhK8Xw, (01.07.2019).
33 Şalom Gazetesi, “Dünyadaki Yahudi nüfusu 14,7 milyon”, 12 Eylül 2018, http://www.salom.com.tr/haber-107968-dunyadaki_yahudi_nufusu_147_milyon.html, (01.07.2019).
90
haftalık Tevrat okumaları geleneğini devam ettirmiş; Yahudi kimliğini korumak, gelenekleri ve mitsvaları yaşatmak için Tevrat öğrenimi adına önemli çalışmalar yapmışlardır.
XVI. yüzyılda Osmanlı toprağı Safed’e yerleştirilen Yahudiler, Talmud ve özellikle Kabala (Tevrat’ın mistik yorumu) ekolünde önemli çalışmalara imza atmışlardır. Yahudi hukukunun temeli olan Şulhan Aruh, Yosef Karo tarafından burada tamamlanmıştır. 1535’te Safed’e yerleşen ünlü kabalist ve mistik şair Moses Levi Alkabes (1505-1584), Kabala ekolünde (Edirne’de) birçok öğrenci yetiştirmiştir. Moses Levi Alkabes, birçoğunun günümüze ulaşmadığı el yazması kabalist eserler vermiş, vaazları “Or Zeddihim” adlı kitabında derlenmiştir.34
18. yüzyıla gelindiğinde, Avrupa’da ve Osmanlı’da yaşananlar ekonomik ve sosyal açıdan Yahudileri olumsuz anlamda etkilemiş, dolayısıyla kültürel alanda var olan bilgi birikimi üzerine yenisi eklenememiştir. Zamanla eğitim alanında ciddi problemler yaşanmaya başlanmış; halk, günlük ibadetlerini yerine getiremeyecek şekilde İbraniceyi konuşamaz hale gelmiştir. İbranice dilbilgisinin unutulmaya yüz tuttuğu bu devirde, daha çok Judeo-Espanyolca (Ladino) çeviriler ve özgün eserler verilmeye başlanmıştır. Yaakob b. Meir Kuli, 1730’da Yahudi inancını ve geleneklerini koruyabilmek için halkın anlayabileceği basit bir dille “Yabancı Dil Konuşan Kavim”
anlamına gelen Meam Loez adlı eserini yazmıştır. Kuli, Meam Loez’in ikinci cildi olan Tevrat’ın Çıkış Kitabı’nı yayımlayamadan vefat etmiş (1732), onun yerine diğer kitapları Yaakov Magriso ve diğer birkaç yazar tamamlamıştır. Meam Loez; Midraş, Talmud ve Alaha kaynaklı Tevrat’ın yorumlarından oluşan ve folklorik menkıbeler içeren bir kitap olup Yahudi külliyatının önemli eserleri arasında yer almaktadır.
Abraham b. İsak Assa da Tevrat, Şulhan Aruh ve birçok önemli eseri Ladino diline çevirip yayımlamıştır. 35 18. yüzyılın diğer önemli ismi Yona b. Yaakov kurduğu matbaada Tevrat’ın Ladino tercümesi, Zohar (İstanbul, 1736-37) ve Ladino dilinde birçok eser basmıştır.36
34 Besalel, a.g.e., s.31.
35 Güleryüz, a.g.e., ss. 121-125.
36 Sharon, a.g.e., s. 107.
91
19. yüzyılda Türkiye Yahudileri Türkçe eğitim vermeye başlamıştır. 1886-1892 yılları arasında İzmir’de, eğitim dili tamamen Türkçe olan “Keter Tora Okulu”;
Hahambaşılığının gayretleri sonucu, 1887’de İstanbul’da sinagog yanında “Talmud Tora (Tevrat Tahkiki)” eğitim kurumu açılmıştır.37 19. yüzyılda açılan Talmud Tora okulları günümüzde de eğitim vermeye devam etmektedir.
Cumhuriyet Dönemi’nin başında Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlı Yahudi okullarında İbrânice ve Yahudi dini ile ilgili derslerin yasaklanması sonucu çocukların Tevrat ve İbrânice öğrenmesi için Yahudiler tarafından “Mahazeke Tora Çocukları”
adlı dernek kurulmuştur.38 Mahazeke Tora Çocuklarının verdiği eğitimle birçok önemli haham yetişmiştir.
20. yüzyılda, İbrânice gibi Ladino dilinin de unutulması ve gençlerin aşina olmaması sebebiyle Türkiye Yahudileri, Tevrat’ın öğretilerini ve Yahudi geleneğini yabancı kaynaklardan öğrenmek zorunda kalmışlardır. Bu çalışmaların yetersiz gelmesi sonucu nihayet 1990’lı yıllarda T.C. Hahambaşılığı denetimi altında bir grup Yahudi bilgin39, “Haftanın Peraşası” adlı Türkçe Tevrat yorumlarının bulunduğu haftalık broşürler oluşturmuştur. Türkiye Yahudi cemaatinin yararlanması için bu broşürler, Türkiye çapında tüm sinagoglara dağıtılmış ve daha sonra bu çalışmalar kitaplaştırılmıştır. Tevrat’ın anlamı ve yorumu üzerine Türkçe eser çalışmaları, 2002’de T.C. Hahambaşılığı Bet-Din üyeleri tarafından klasik tefsir anlayışıyla hazırlanmış
“Tora: Türkçe Çeviri ve Açıklamalarıyla Tora ve Aftara” adlı eser ile devam etmiştir.
Kitabın giriş kısmında, çevirinin İbranice metinden yapılmakla birlikte Rabi Aryeh Kaplan’ın “The Living Torah” adlı eserinden de büyük ölçüde yararlanıldığı belirtilmektedir.
1947’de kurulduğu günden itibaren Şalom Gazetesi Ladino dilinde haftalık Tevrat yorumuna yer vermiştir. Ladino dilinde yayımlanan peraşaların yanı sıra 1990 yılından itibaren Rav İzak Alaluf tarafından yorumlanan haftalık peraşalar, “Bu Hafta Peraşa”
37 Erdem Çanak, “Cumhuriyet Dönemi Türk Yahudi Basınına Bir Örnek: La Boz de Türkiye Dergisi Türkiye'nin Sesi Gazetesi", Türk Yurdu Der., Kasım 2011, https://www.turkyurdu.com.tr/yazar-yazi.php?id=1761, (03.05.2019), ss. 287-297.
38 Rıfat N. Bali, Bir Türkleştirme Serüveni 1923-1945: Cumhuriyet Yıllarında Türkiye Yahudileri, 9. B., İstanbul, İletişim Yayınları, 2017, s. 312.
39 “Haftanın Peraşası” adlı çalışma Hayim Palaçi, Moşe Farsi, Alper Yitik düzenlemesiyle ve sekiz kişilik yardımcı grup eşliğinde oluşturulmuştur.
92
başlığıyla her hafta Türkçe yayımlanmaya devam etmektedir. Teknolojinin gelişmesiyle Yahudiler, haftalık Tevrat (Tora) yorumlarına e-mail, internet vb. araçlar üzerinden kolaylıkla erişebilmektedir. Türkiye Yahudileri tarafından kurulan “Sevivon” adlı internet sitesinde haftalık peraşa yorumlarıyla birlikte çocukların da öğrenebilmesi için
“Çocuk Peraşası” ve “Talmud Tora Çocuk Peraşası” (Bkz. Ek-1) başlıkları altında peraşalar yayımlanmaktadır.
Kudüs’te 2005’te kurulan Şalom La’am Merkezi tarafından “Haftanın Peraşası (Paraşat A-Şavua)” adlı yazı, Türkçenin de içinde yer aldığı altı farklı dilde e-posta yoluyla her hafta binlerce okuyucuya ulaştırılmaktadır. Ayrıca Rabi Yehonatan Salem bu yazıları, “Derinliği Keşfetmek: Peraşanın içinden yaşam için rehberlik” adlı kitapta derleyerek ciltler halinde yayımlamıştır.
Türkiye Yahudi cemaati tarafından haftalık peraşalar kaleme alınmakla kalmamış aynı zamanda Yahudi ressamlar tarafından her bir peraşa yorumlanmıştır. Tevrat’taki her bir peraşayı simgeleyen resimler ile zihinde birtakım düşünceleri uyandırma ve peraşanın içeriğini merak ettirme amaçlanmıştır. (Bkz. Ek -2)
Türkiye Yahudileri tarafından şimdiye kadar yapılan bu çalışmalar, 3300 yıllık bir geleneği sürdürme konusunda kendini güncelleyerek varlığını korumaktadır. Yapılan her bir çalışma Tevrat’ın derinliğine ulaşmak isteyen Türkiye Yahudileri için bir ışık kaynağı olmaktadır.