Antisemitizm

Antisemitizm, Yunanca “karşı” anlamında önek olan anti kelimesi ile semite (Sami ırkından kimse) kökünden türeyen ve “Yahudi taraftarlığı” anlamına gelen semitizm kelimesinin birleşimidir. Özelikle 19. yüzyılın sonuna doğru Yahudi aleyhtarı politik platformlarda geliştirildiği söylenen antisemitizm kavramı,

‘öteki’ni anlama ve algılamada Yahudi kimliğinin özünü oluşturan hususlara karşı

66 Rav İzak Alaluf, “Bu Hafta Peraşa: Hukat – İnanç ve Sorgulamak”, Şalom Gazetesi, 20 Haziran 2018,http://www.salom.com.tr/arsiv/haber-107217-hukat__Inanc_ve_sorgulamak.html, (28.06.2019).

105

olumsuz bir tavır sergileme, nefret etme, Yahudilere karşı ırkçı bir yaklaşım sergileme anlamlarına gelmektedir.⁶⁷

Yahudilerin Musa’yla birlikte millet olma bilinci kazanarak tarih sahnesine çıkışlarından günümüze kadar küresel bağlamda değerlendirilen antisemitizm, Türkiye’de yaşayan Yahudiler tarafından da sürekli gündeme getirilen bir kavramdır. Özellikle son zamanlarda Türkiye ile İsrail arasında yaşanan gerginlikler antisemitizm tartışmalarına neden olmaktadır. Tahlilini yaptığımız Şalom Gazetesi’nin “Bu Hafta Peraşa (2017/2018)” adlı yazılarında da önemli ölçüde antisemitizm konusuna yer verilmiştir. Rav İzak Alaluf, Mısır Yahudileri tarihinin anlatıldığı “Şemot” peraşasında antisemitik hareketlere değinerek şu yorumu yapmaktadır:

(...) Pasuk “O dönemdeydi Moşe büyümüş ve kardeşlerine bakmak üzere çıkmaya başlamıştı. Istıraplarını görüyordu” derken ve Moşe’nin büyüdüğünü söylerken fiziksel boyuttan söz etmez. Burada Moşe’nin manevi anlamda büyüdüğünü anlatılır. Bilgeler burada Moşe’nin büyümek için ne yaptığını anlamaya çalışırlar. Böylelikle insanlar da onu örnek almak suretiyle büyüme şansını yakalarlar. Moşe kardeşlerinden kendini sarayda soyutlamamak için onların sıkıntılarını sadece görmek değil hissetmek için adım atmaktadır. Pasuk anlatmaya devam eder: olacak İsrailoğulları’nı tehlikeli görmüş ve onları köleleştirmeye çalışmıştır.

Mısırlılar gibi tarih boyunca Yahudileri köleleştirmek isteyen toplumlarla Yahudiler arasında sürekli bir çatışma yaşanmış ve Yahudileri köleleştirme isteği antisemitik hareketlerin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Rav İzak Alaluf, peraşanın

67 Ayrıntılı bilgi için bkz. M. Selim Yılmaz, “Bir Terimin Arkeolojisi: Antisemitizmin Teolojik ve Politik Tarihi The Archaeology of a Concept: The Theological and Political History of Antisemitism”, Cumhuriyet Ilahiyat Dergisi-Cumhuriyet Theology Journal, C. 21, S. 2., Aralık/December 2017.

68 Rav İzak Alaluf, “Bu Hafta Peraşa: Şemot-Empati”, Şalom Gazetesi, 4 Ocak 2018,http://www.salom.com.tr/arsiv/haber-105449-semot__empati.html, (28.06.2019).

106

devamında Musa gibi, sıkıntı çeken insanlara karşı empati kurulduğu takdirde toplumlarda antisemitik hareketlerin engelleneceğini belirtmektedir. Tarihte ve günümüzde antisemitizm hareketlerinin var olmasının bir diğer nedeni de Yahudilerin vaat edilen topraklara gitme isteği olarak görülmektedir. Tanah’ta, Musa liderliğinde Mısır’dan çıkan İsrailoğulları’nın vaat edilen topraklara ulaşma isteği ve bu isteğe engel olmak isteyen ulusların düşmanlığına yer verilmektedir.

Tanah’a göre, bu düşmanlardan biri de İsrailoğulları’nın Kenan topraklarına gitmesini engelleyen Moav Kralı Balak’tır. Alaluf, Kral Balak’ın kıssasının anlatıldığı “Balak” peraşasında antisemitizm konusunu ele almakta ve peraşa üzerine şu yorumu yapmaktadır:

Balak, antisemit düşünce tarzının klasik peraşası olarak kabul edilir. Peraşamız Bene Yisrael’in haberi olmadan bu uğurda çok çaba sarf etmiş Balak ve Bilam’ın Bene Yisrael’i lanetleme çabalarını ve bunların nasıl başarısızlığa uğradığını anlatır. (...)

Adı geçen düşünce tarzının bir başka boyutuna ve sonucuna bakalım: Balak ‘ine am yatsa mimitsrayim – işte Mısır’dan çıkan halk’ sözünü kullanır. Burada önemli bir suçlama vardır. Bu halk Mısır’ı terk ederken birçok yer harabe haline gelmiş bu halk Mısır ülkesine en büyük zararı vermiştir. Hâlbuki bu halk iki yüz on senedir Mısır’da kölelik yapmaktadır. Son seksen altı sene ‘avodat pareh’ uğurda kullanmaya hazırdır. Balak, Bilam’a yol gösterir: “Leha ara li – onlara benim için lanet et.” Ancak Bilam burada bu düşünce tarzının bir başka şeklini gösterir. Bene Yisrael’in potansiyelini tespit eder. İstemese de ağzından dualar çıkar. Gemara “mibirhotav şel oto raşa ata yodea ma aya belibo – o ‘raşa’nın⁷⁰ dualarından kalbinde ne olduğunu bilirsin” diyerek o duaların samimiyetle yapılmadığını göstermektedir. Bene Yisrael’in durumunu tespit eden, Bilam bu yolla genel anlamda nefreti onlar için alevlendirmektedir.

Sadece Kristal Gece’de bin sinagogu yakılmış, altı milyon evladını Soykırım’da kaybetmiş bir toplum yıkılan sinagogların ve öğrenim evlerinin yerine yenilerini inşa edebilmişse ve hâlâ Tora öğrenmeye devam edebiliyorsa bu düşünce tarzına verilecek en güzel cevap budur.⁷¹

69 Bilam, Kral Balak’ın Yahudilere lanet okuması için çağırdığı Yahudi olmayan bir peygamberdir.

70 Raşa: kötü.

71Rav İzak Alaluf, “Bu Hafta Peraşa: Balak – Antisemitizm”, Şalom Gazetesi, 27 Haziran 2018, http://www.salom.com.tr/arsiv/haber-107281-balak__antisemitizm.html, (28.06.2019).

107

Tarih boyunca Yahudiler; ırkı, kültürü ve dini farklı olan toplulukların içinde yaşamış, dini kimliklerinden dolayı asimilasyona uğramışlardır. Yunan Kralı Antiokos’un M.Ö. 2. yüzyılda Yahudileri Helenleştirme projesi, 13. yüzyıl İspanya’sında inançlarından dolayı Yahudileri Hıristiyanlaştırma çabaları tarihte bilinen antisemitizm örneklerinden sadece birkaçıdır. Tarihte, Yahudi inancına yönelik tepkileri ve Yahudileri asilime etme çalışmalarını yorumlarında konu edinen Rav İzak Alaluf, “Şofetim” peraşasında şöyle demektedir:

“Ki yimatse bekirbeha... iş o işa aşer yaase et ara beene Ad... E.loeha...vayeleh vayaavod eloim aherim...aşer lo tsiviti. – Eğer Tanrı’nın … (Devarim 17/2 – 3) gözünde yanlış olanı yapan; emretmemiş olduğum halde başka tanrılara ibadet eden erkek veya kadın içinizde olacak olursa…”

“Emretmemiş olduğum” sözü Tora açıklayıcıları tarafından genellikle

“yasaklamış olduğum” şeklinde bilinir ve öğretilir.

Rabi Pinhas Halevi Horrowitz insanların bazen ciddi bir yanlışa sürüklendiklerini söyler. Bu ciddi yanlış, bazı zamanlarda yabancı ilahların ibadetlerine katılmanın Tanrı tarafından da uygun bulunduğu yanılgısıdır. Tanrı asla ve asla böyle bir şeyi emretmemiş, hatta kesinlikle yasaklamıştır. Yukarıda

“emretmediğim” sözünün “yasakladım” anlamına gelmesinin bir örneği de burada bulunmaktadır.

Rabi’nin bu görüşü aslında önemli peygambersel bir öngörüdür. Çünkü on sekizinci yüzyılda hiç kimse başka kültürlerin ibadetlerine katılmayı aklından bile geçirmezken söylenmiştir. Hâlbuki yirminci yüzyılın başlaması ile bazı görüşler diğer kültürlerin ibadetlerine katılmanın, onlara benzemenin antisemitizmi azaltacağı rüyasını savunurlar. Hatta birçok lider bu yolu benimseyerek asimile olur. Sonra geç de olsa gerçeği görüp geri dönenler de az değildir.

Tarih bu kişilerin yanıldığını defalarca göstermiştir. Aksine bu gibi girişimler antisemitizmi körüklemiş ve alevlendirmiştir. Mısır esaretinde Mısırlı gibi yaşamak isteyen İbraniler sonunda Mısırlıların kölesi olurken, İspanya’da hem engizisyona hem de kovulmaya kadar giden yaptırımlara maruz kalmışlardır.

Engizisyonun amacı gerçek Yahudilerle uğraşmak olmamıştır. Onlar başka görünüp Yahudiliklerini devam ettirmek isteyen Conversosları ortaya çıkarmayı amaçlamıştır. En acısı Avrupa’nın orta yerinde kendilerinden farklı bir kültürle yaşamak isteyen Yahudiler de Soykırım’dan kurtulamamışlardır. Bunlar tarihsel gerçeklerdir. Çok önceden gerek Tora’daki satır aralarında gerekse Rabilerin sözlerinde defalarca anlatılmıştır. (...)⁷²

72 Rav İzak Alaluf, “Bu Hafta Peraşa: Şofetim – Tanrı ile birlikte olmak”, Şalom Gazetesi, 15 Ağustos 2018, http://www.salom.com.tr/arsiv/haber-107775-sofetim, (28.06.2019).

108

Son olarak, antisemitik hareketlere karşı Yahudilerin ne yapması gerektiği üzerinde duran Rav Alaluf, İbrahim peygamberin anlatıldığı “Leh Leha” peraşası üzerinden Türkiye Yahudilerine şu mesajları vermektedir:

Leh Leha peraşası içindeki en inanılmaz olaylardan birisi Avraam’ın krallara karşı kazandığı muhteşem zaferdir. Aslında dört veya beş krala karşı girişilen savaştan üç yüz on sekiz taraftarıyla birlikte zaferle çıkan bir Avraam’dan söz edilir. Midraş, savaşın taraflarından biri Avraam olduğu zaman hasımların birleştiğini ve Avraam’ın dokuz krala karşı savaştığını bildirir. Söz konusu antisemitizm olduğunda dünyanın Yahudilere karşı birleşmesi aslında Avraam döneminden başlayan eski bir konudur. Bu da Avraam’ın zaferini daha da inanılmaz kılmaktadır. Avraam bu savaşta sadece yeğeni Lot’u kurtarmak ve ganimeti reddetmekle kalmamış dünya halkına nasıl bir lider olduğunu göstermiştir. Zamanın Yeruşalayim kralı olan Noah’ın oğlu Şem veya buradaki ismiyle Malkitsedek, Avraam’ı karşılarken “Tanrı’nın gözünde mübarek olan Avram” ifadesini kullanmıştır.

Midraş üç yüz on sekiz taraftarın aslında tek bir kişi olduğunu savunur. Bu kişi Avraam’ın evinin sadık kahyası Eliezer’den başkası değildir. Eliezer isminin sayısal değerinin üç yüz on sekiz olması bu konuda Midraş’a destek verir. Bu da zaferin mucizevi boyutunu daha da yükseltir.(...)

Rabi Tsadok “yeuş – ümitsizlik” sözcüğünün sayısal değerinin üç yüz on yedi olduğunu öğretir. Eliezer sözcüğü ‘Tanrı yardımımdadır’ anlamını taşır ve bu da ümitsizliğe karşı baskın olmak için gösterilen çabayı ve Tanrı’nın yardımına güvenmeyi gösterir. Tanrı’nın yardımıyla ümitsizliği yenebilecek güçte olduğumuzu hiçbir zaman unutmamak ve buna inanmak bu öğretinin bize kattığı önemli bir mesajdır.⁷³

Rav İzak Alaluf ‘un peraşa yorumuna binaen, Babil sürgününden Tanrı’nın yardımı ile kurtulan Yahudiler, antisemitik hareketlere karşı yine Tanrı’nın yardımına güvenmektedirler. Ayrıca tarihte ve günümüzde yaşanan antisemitik hareketler karşısında Mesih’in geleceği yönündeki inanç, Yahudileri daha güçlü kıldığı sonucuna varmaktayız.

73 Rav İzak Alaluf, “Bu Hafta Peraşa: Leh Leha – Ümitsizlik bize göre değil”, Şalom Gazetesi, 25 Ekim 2017,http://www.salom.com.tr/arsiv/haber-104699-leh_leha__umitsizlik_bize_gore_degil.html, (28.06.2019).

109 SONUÇ

Yahudiliğin yeniden inşası ve Tevrat öğretilerine dayalı bir toplum teşekkül etmede, II. Mâbed Dönemi bir dönüm noktası olmuştur. Bâbil sürgününün son bulmasıyla Pers kralı tarafından Yahuda ve Kudüs’te şeriatın uygulanıp uygulanmadığı konusunda araştırma yapmak ve atalarının dinini yeniden canlandırmak için görevlendirilen Yazıcı (sofer) Ezra, Kudüs’e vardıktan sonra şeriatı inceleyip uygulamaya; kuralları, ilkeleri halka öğretmeye adamıştır.

Yahudiliği yeniden canlandırmak isteyen Ezra ilk olarak, Kral Yoşiya’dan iki yüzyıl sonra (M.Ö. 5.) Tevrat’ı halkın huzuruna getirip okumuştur. Ezra Tevrat’ı okuduktan sonra kâhin ve Levililerden bazı kişiler ise halkın anladığı dile (Aramice) çevirmiş ve herkesin anlayacağı bir şekilde Tevrat’ın hükümlerini yorumlamışlardır. Daha sonraları Tevrat’ı daha fazla kişinin duyması ve öğrenmesi için Ezra; pazartesi ve perşembe, Şabat ve bayram günlerinde haftalık peraşa (Tevrat bölümü) okuma geleneğini başlatmış; Tevrat’ı bir takvim yılında tamamlanabilecek şekilde 54 peraşaya (bölüm/sure) ayırmıştır. Böylelikle Ezra’dan önce İsrailoğulları arasında zaman zaman unutulan ve okunmayan Tevrat, bu gelenek ile günümüze kadar varlığını korumuştur.

Ezra’dan günümüze kadar Rabbânî Yahudiliğin var olduğu farklı coğrafya ve medeniyetlerde özel bir ritüelle kompoze edilen haftalık peraşa okuma geleneği, Musa’ya Tevrat vahyedildiğinde Yahudilerin Sina tecrübesini temsil etmiş ve Tanrı’nın kelamına muhatap Yahudileri dini anlamda dinç tutmaktadır. Aynı zamanda bu gelenek, farklı dil ve kültüre sahip olsalar da Kudüs’ün dört bir yanında yaşayan Yahudileri, aynı Şabat’ta aynı peraşayı okuyan bir dünya etrafında birleştirmiştir.

Ezra ile başlayan haftalık peraşa okumaları beraberinde Tevrat'ı açıklama ve yorumlama (tefsir), Tevrat’tan iktibas edilen pasajlarla sunulan vaaz kültürünün gelişmesine neden olmuştur. Ezra ve öğrencilerinin (soferim) midraş metoduyla başlattığı Tevrat çalışmaları, Rabbânî gelenek zemininde farklı coğrafyalar ve farklı dönemlerde kendini güncelleyerek günümüze kadar devam etmiştir. M.Ö. 5.

yüzyılda Filistin ve Bâbil topraklarında başlayan bu çalışmalar, Orta Çağ’da Kuzey

110

Afrika ve Avrupa’da; 16. yüzyıldan itibaren Avrupa’nın çeşitli ülkeleri ile Osmanlı topraklarında ve nihayet 20. yüzyılda ABD ve İsrail’de aktif hale gelmiştir. 20.

yüzyılın sonlarına doğru ise ABD ve İsrail başta olmak üzere Türkiye’de de Tevrat çalışmalarının yanı sıra “Haftanın Peraşası”, “Bu Hafta Peraşa” vb. ifadeler başlığı altında kitap ve kitlesel iletişim araçları üzerinden modern insanın duyarsızlıklarına karşı Rabbânî gelenek doğrultusunda okunması kolay konuları içeren ve okuyucuya bir bakış açısı sunan peraşa yorumları yayımlanmıştır.

Ezra’dan günümüze kadar yapılan bu çalışmalar, zamanın değişen ve gelişen kültürel, siyasi, sosyal vb. şartlarında biçimsel, metodolojik ve dil farklılıkları gösterse de Yahudi kimliğini koruma ve güçlendirme yönündeki eğitici amacını her daim korumuştur.

Çoğunluğu XV. yüzyılda İspanya ve Portekiz’den göç etmiş Türkiye Yahudileri, diasporada yaşayan birçok Ortodoks Yahudi gibi Yazıcı Ezra’dan bu zamana kadar süregelen haftalık peraşa okuma geleneğini devam ettirmiş; Yahudi kimliğini korumak, gelenekleri ve mitsvaları yaşatmak için Tevrat öğrenimi adına İbranice ve Ladino dilinde önemli çalışmalar yapmışlardır. Fakat 20. yüzyılda İbranice gibi Ladino dilinin de unutulması ve gençlerin aşina olmaması sebebiyle Türkiye Yahudileri, Tevrat’ın öğretilerini ve Yahudi geleneğini yabancı kaynaklardan öğrenmek zorunda kalmışlardır. Yabancı kaynakların yetersiz gelmesi sonucu nihayet 1990’lı yıllarda T.C. Hahambaşılığı tarafından Tevrat’ın anlamı ve yorumu üzerine Türkçe eserler yazılmaya başlanmıştır. 1947’de kurulduğu günden itibaren Şalom Gazetesi’nde Ladino dilinde yayımlanan haftalık peraşa yorumları ise 1990 yılından itibaren Rav İzak Alaluf yorumuyla Türkçe de yayımlanmıştır.

Ayrıca Teknolojinin gelişmesiyle e-mail, internet vb. araçlar üzerinden Türkiye Yahudileri, haftalık Türkçe Tevrat yorumlarına kolaylıkla erişebilmektedir.

Dolayısıyla Türkiye Yahudilerine Tevrat doktrinlerini öğretmeyi amaçlayan peraşa yazıları; sinagog, Talmud Tora (Tevrat eğitim yeri) vb. dini eğitim veren kurumlar veya kitabi kaynaklar haricinde kitlesel iletişim araçları sayesinde, Tevrat eğitiminin bir parçası haline gelmiştir.

111

Tezin üçüncü bölümünde, Türkiye Yahudileri tarafından yaklaşık otuz senedir peraşalara yazılan Türkçe yorumlar incelendiğinde, metod ve edebi özellik yönünden metin açıklamalarının seneden seneye farklılık gösterdiği anlaşılmaktadır (Krş. Ek - 3 ve Ek - 4). Zamanın şartlarına göre bazı metod farklılıkları görülse de Türkiye Yahudilerine “Yahudi Aşkafası” (dünya görüşü) ve idealleri kazandırmayı amaçlayan bu yazılar aynı zamanda Yahudi geleneklerini ve ahlâkını yaşatmayı, Tevrat kanunlarını öğretmeyi ve Yahudi kimliğini korumayı hedeflemektedir.

Türkiye’de Dinler Tarihi alanında Rabbânî Yahudiliğin inancı, ahlâkı, ibâdetleri, gelenekleri, idealleri ile ilgili araştırma yapmak isteyenlere haftalık peraşa yazılarının önemli bir kaynak olacağını düşünmekteyiz. Ayrıca Türkiye Yahudileri tarafından kaleme alınan Türkçe eserlerin giderek artmasıyla bizatihi kendi kaynağından yapılan araştırmaların Dinler Tarihi alanında Türkiye’de yapılan çalışmalara katkı sağlayacağı umulmaktadır.

112 KAYNAKÇA

ADAM Baki, Yahudi Kaynaklarına Göre Tevrat, 3. B., İstanbul, Pınar Yayınları, 2010.

———, Dinler Tarihi El Kitabı, (ed.) Baki Adam, 2. B., Ankara, Grafiker Yayınları, 2015.

ALALU Suzan, Yahudilikte Kavram ve Değerler: Dinsel Bayramlar, Dinsel Kavramlar, Dinsel Gerçekler, İstanbul, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., 1996.

ALALUF Rav İzak, “Bu Hafta Peraşa: Sukot – Mitsvalardaki derin anlam”, Şalom Gazetesi, 26 Eylül 2018, http://www.salom.com.tr/koseyazisi-108127-sukot_mitsvalardaki_derin_anlam.html, (28.06.2019).

———, “Bu Hafta Peraşa: Geminin içinde kalmak”, Şalom Gazetesi, 18 Ekim 2017, http://www.salom.com.tr/arsiv/haber-104632-noah_geminin_icinde_kalmak.html,

(27.06.2019).

———, “Bu Hafta Peraşa: Leh Leha – Ümitsizlik bize göre değil”, Şalom Gazetesi, 25 Ekim 2017, http://www.salom.com.tr/arsiv/haber-104699-leh_leha__umitsizlik_bize_gore_degil.html, (28.06.2019).

———, “Bu Hafta Peraşa: Vayişlah –Yahudi eğitiminin büyük önemi”, Şalom Gazetesi, 29 Kasım 2017,http://www.salom.com.tr/arsiv/haber-105084-vayislah, (27.06.2017).

———, “Bu Hafta Peraşa: Vayetse – Yetimlerin Nesli”, Şalom Gazetesi, 21 Kasım

2017,http://www.salom.com.tr/arsiv/haber-105001vayetse__yetimlerin_nesli.html, (27.06.2019).

———, “Bu Hafta Peraşa: Şemot-Empati”, Şalom Gazetesi, 4 Ocak 2018, http://www.salom.com.tr/arsiv/haber-105449-semot__empati.html, (28.06.2019).

———, “Bu Hafta Peraşa: Bo – İki Mitsva”, Şalom Gazetesi, 17 Ocak 2018, http://www.salom.com.tr/arsiv/haber-105594-bo__Iki_mitsva.html, (28.06.2019).

———, “Bu Hafta Peraşa: Hukat – İnanç ve Sorgulamak”, Şalom Gazetesi, 20 Haziran 2018,http://www.salom.com.tr/arsiv/haber-107217-hukat__Inanc_ve_sorgulamak.

html, (28.06.2019).

———, “Bu Hafta Peraşa: Balak – Antisemitizm”, Şalom Gazetesi, 27 Haziran 2018, http://www.salom.com.tr/arsiv/haber-107281-balak__antisemitizm.html,

(28.06.2019).

———, "Bu Hafta Peraşa: Matot-Mase: Aaron ve Sevgi", Şalom Gazetesi, 11 Temmuz

2018,http://www.salom.com.tr/arsiv/haber-107440matot__mase__aaron_ve_sevgi.html, (27. 06. 2019).

113

———, “Bu Hafta Peraşa: Devarim – Sebepsiz Sevgiye Dönüşmek”, Şalom Gazetesi, 18 Temmuz 2018, http://www.salom.com.tr/arsiv/haber-107495-devarim, (28.06.2019).

———, “Bu Hafta Peraşa: Şofetim – Tanrı ile birlikte olmak”, Şalom Gazetesi, 15 Ağustos 2018, http://www.salom.com.tr/arsiv/haber-107775-sofetim, (28.06.2019).

ARAZ Ö. Faruk, Yahudilikte Tefsir Geleneği: Midraşik Literatürün Tarihsel Gelişimi, 1.B., İstanbul, İz Yayıncılık, 2019.

BALİ Rıfat N., Bir Türkleştirme Serüveni 1923-1945: Cumhuriyet Yıllarında Türkiye Yahudileri, 8. B., İstanbul, İletişim Yayınları, 2010.

BASKIN Judith R., “Rashi”, Encyclopaedia Judaica Second Edition, Vol. 17., (ed.) Fred Skolnik, Michael Berenbaum, Jerusalem, Keter Publishing House Ltd., 2007, s. 102.

BEHAR Rabi Nisim, Dini Uygulama Rehberi: El Gid Para El Pratikante: Normal Günler Şabat ve Bayram Duaları ve Dini Gereklilikler,(çev. Mordehay Yanar), İstanbul, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın a.ş., 2004.

BENBASSA Esther - Aron RODRIGUE, Türkiye ve Balkan Yahudileri Tarihi (14.-20.

yüzyıllar), 1. B., İstanbul, İletişim Yayınları, 2001.

BESALEL Yusuf, Osmanlı ve Türk Yahudileri, 2. B., İstanbul, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., 2004.

———, ‘’Peraşa’’, Yahudilik Ansiklopedisi, C. 3., İstanbul, Gözlem gazetecilik Basım ve Yayın A.Ş., 2001, s. 479.

———, “Günah”, Yahudilik Ansiklopedisi, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., C.2, İstanbul, 2001, ss. 415-424.

———, Yahudi Tarihi, 2. B., İstanbul, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., 2003.

BLECH Rabi Benjamin, Nedenleri ve Niçinleriyle Yahudilik, (çev. Estreya Seval Vali), 2. B., İstanbul, Gözlem Gazetecilik ve Basın ve Yayın A.Ş., 2003.

BRANN Ross, “Shemuel ben Meir” The Oxford Dictionary of the Jewish Religion, (ed.) R. J. Zwi Werblowsky, Geoffrey Wigoder, New York, Oxford University Press,1997, ss. 632-633.

ÇANAK Erdem, “Cumhuriyet Dönemi Türk Yahudi Basınına Bir Örnek: La Boz de Türkiye Dergisi-Türkiye'nin Sesi Gazetesi", Türk Yurdu Dergisi., Kasım 2011, https://www.turkyurdu.com.tr/yazar-yazi.php?id=1761, (03.05.2019), ss. 287-297.

114

DEMİRCİ Kürşad, Yahudi Mistizmi veya Kabalacılık: İnançlar ve Tarih, 1. B., İstanbul, ayışığıkitapları, 2015.

DIAMOND James S., Stringing the Pearls: How to the Read Weekly Torah Portion, 1.

B. Philadelphia, The Jewish Publication Society, 2008.

DOENYAS Nazlı, "Dört Özel Şabat-Dört özel Peraşa: Şabat Zahor", Şalom Gazetesi, 25 Şubat 2015, http://www.salom.com.tr, (10.01.2017).

ENGİN K. Yavuz, Vahyin Geçmiş Vârisleri: Yehûd ve Nasârâ, 1. B., İstanbul, İşaret Yayınları, 2014.

ERGÜNER Kudsi, "Osmanlı Makamlarında Yahudi Bestekârlar", Sabah Ülkesi Dergisi, S. 42., Ocak 2015, http//www.sanatlog.com/sanat/osmanli-makamlarinda-yahudi-bestekârlar, (16.06.2018).

FIRESTONE Reuven, Yahudiliği Anlamak: Avraam’ın (İbrahim’in) Çocukları, (çev.

Çağlayan Erendağ, Levent Kartal), 1. B., İstanbul, Gözlem Gazetecilik ve Basın ve Yayın A.Ş., 2004.

FRIEDMAN Shamma - Leib MOSCOVITZ, “Talmud”, The Oxford Dictionary of the Jewish Religion, (ed.) R. J. Zwi Werblowsky, Geoffrey Wigoder, New York, Oxford University Press,1997, s. 463.

GÜLERYÜZ Naim A., Bizans'tan 20. Yüzyıla Türk Yahudileri, 1. B., İstanbul, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., 2012.

GÜRKAN S. Leyla, Yahudilik’te Şabbat (Sebt): Kökeni, İlgili İnanç ve Uygulamalar, (Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1994, s. 59.

———, Anahatlarıyla Yahudilik, 1. B., İstanbul, İsam Yayınları, 2014.

HARMAN Ö. Faruk, “Yahudilik: Kutsal Metinler ve Dini Literatür”, DİA, C. 43., 2013, s. 200.

JACOBS Louis, The jewish religion: a companion, Oxford, Oxford University, 1995, s.

346.

JOHNSON Paul, Yahudi Tarihi, (çev. Filiz Orman), 2. B., İstanbul, Pozitif Yayınları, 2001.

JOSPE Raphael, “Ibn Ezra (Abraham Ben Meir)”, Encyclopaedia Judaica Second Edition, Vol. 9., (ed.) Fred Skolnik, Michael Berenbaum, Jerusalem, Keter Publishing House Ltd., 2007, s. 664.

KAÇAN Lütfi, Kitabı Mukaddes ve İslâm Geleneğinde Ahit Sandığı, 1.B., İstanbul, Ataç Yayınları, 2004.

115

KAHANAM Izhak, "Sifra", Encyclopaedia Judaica, 2007, https://www.encyclopedia.com, (24.05.2019).

———, "Sifrei", Encyclopaedia Judaica, 2007, https://www.encyclopedia.com, (24.05.2019).

KAYA A. Ekrem, Kabala: Yahudi Kadim Mistik Öğretisi, 1. B., İstanbul, Yeni İnsan Yayınevi, 2008.

KURT Ali Osman, Erken Dönem Yahudi Tarihi: Yahudiliğin Mimarı Ezra, 1.B., İstanbul, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2007.

KUTSAL KİTAP / Eski ve Yeni Antlaşma (Tevrat, Zebur, İncil), Kitab-ı Mukaddes Şirketi, Yeni Yaşam Yayınları, İstanbul, Nisan 2009.

KÜÇÜK Abdurrahman, Dönmeler (Sabayistler) Tarihi, 8. B., Ankara, Berikan Yayınevi, 2010.

LANGE Nicholas, An Introduction to Judaism, 1. B., Cambridge, Cambridge University, 2000.

MOSCOVITZ Leib, “Sifra”, The Oxford Dictionary of the Jewish Religion, (ed.) R. J.

Zwi Werblowsky, Geoffrey Wigoder, New York, Oxford University Press,1997,

Zwi Werblowsky, Geoffrey Wigoder, New York, Oxford University Press,1997,

Belgede YAHUDİLİKTE HAFTALIK PERAŞA OKUMA GELENEĞİ (HAFTALIK TEVRAT OKUMALARI) (sayfa 117-135)