TÜRKİYE’DE TARIM SEKTÖRÜNDE KADIN İSTİHDAMI

gerekse bugün kadınlar için önemli bir yer tutmaktadır. Kadın emeği tarımsal üretim sürecinde farklı boyutlarda yer almakla birlikte kırsaldaki hanelerin geçimini sürdürmesinde vazgeçilmez öneme sahiptir. Tarımda yapılan hasat, çapalama gibi işlerin kadın işi olarak görülmesi ilk olarak Afrika kıtasında çıkmakla birlikte cinsiyete dayalı işbölümü, tarımda yaşanan teknolojik değişim Asya, Avrupa, Kuzey Amerika ve Japonya’da üretkenlik artışı sağlarken Afrika’da üretilen ürünlerde iklim şartlarının aynı verimi sağlayamaması olumsuz sonuç doğurmuştur. Küreselleşmeyle birlikte tarımın sanayileşmesi ve yaşanan dönüşüm sonucu kadın ücretli işçi haline dönüşürken, aldığı ücret çok azdır (Toksöz, 2012, s. 169-186).

Tarımda kadın emeğinin kullanımına baktığımızda Dünyadaki genel eğilim Türkiye’de de benzer şekilde karşımıza çıkmaktadır. Tarım sektörü diğer sektörlere kıyasla kadın emeğinin yoğun olarak kullanıldığı bir sektördür. Kadın emeğinin yoğun olarak kullanıldığı bölge ve işlerde ise ön plana çıkan her zaman kadının becerikli elleridir (Yaman Öztürk & Akduran, 2016, s. 230).

Toplumun kültürel yapısı ve ekonomik gelişme düzeyi ile kırda yaşayan kadınların tarımsal üretime katılış biçimleri yakından ilgilidir. Türkiye’de genellikle tarımsal üretimde küçük ölçekli üreticilik ve aile içi emek hâkim olduğundan bu durum iş-yeri-konut arasında ayrımı sağlayamamakta ve yapılan işlerden hangisinin ev işi hangisinin ekonomik bir faaliyet olarak nitelendirileceği konusunda sorunlara yok açmaktadır (Candan & Özalp Günal, 2015, s. 10).

Kadın ve erkek arasında görülen cinsiyetçi işbölümü tarımsal faaliyetlerde cinsiyetler arası işlerin ayrılmasına sebep olmaktadır. Erkekler genelde makine kullanımının yoğun olduğu işlerde uzmanlaşırken, kadınlar ise daha çok emek yoğun olan tohumlama, yabani ot ayıklama, çapalama ve ürün hasatı gibi işleri yerine getirmektedirler (Etiler, 2011, s. 29).

Özellikle kırsal kesimde hâkim olan cinsiyetçi işbölümünde erkek egemenliği ön planda olmaktadır. Bu durum ise kadınların katılmış oldukları üretim faaliyetleri sonucu ortaya çıkan kazanımlarından elde ettiği paylar üzerinde de etkilidir (Kulak, 2011, s. 63). Kadınların tarımda istihdam edilme biçimleri ise

40

genelde ücretsiz aile işçiliği şeklindedir. Kırsal nüfus Türkiye nüfusunun içinde önemli bir paya sahiptir. Aynı zamanda kırda kadınların işgücüne katılımı da kente göre Türkiye genelinin üzerinde seyretmektedir (Yaman, 2015, s. 234).

Kırsal kesimde kadın emeğinin yoğun olarak kullanılması sayesinde hem hane içi tüketimi karşılanır hem de pazar için ürün elde edilerek tarımsal sistemin sürdürülebilirliği sağlanmaktadır. Ancak belirttiğimiz gibi kadın gerçekleştirmiş olduğu bu faaliyetleri karşılığında herhangi bir ücret almadan yaparken piyasa ekonomisi tarafından emeğinin değeri vardır. Kadının emeğinin piyasa tarafından değer oluşturması ise ailenin ekonomik refahının geliştirilmesinde önemli bir etkendir (Hablemitoğlu, 1998; akt., Candan & Özalp Günal, 2013, s. 96).

19. yy’dan itibaren tarım sektörü Türkiye’nin önemli ekonomik geçim kaynağı iken 1929 yılında gerçekleşen Dünya bunalımı sonucunda 1930’lu yıllar Türkiye için tarım sektörü açısından bir çöküntü dönemi olmuştur. Bu dönemde dünya piyasalarında tütün, fındık, pamuk incir gibi Türkiye’nin ihraç ettiği ürünlerin fiyatları hızla düşerek; bu önemli gelişme dış ticaret hadlerini ülke ekonomisi aleyhine döndürürken, iç ticaret hadlerini tarım aleyhine döndürmüştür (Pamuk, 1988, s. 92).

Yeni kurulmuş bir ülke olan Türkiye için Büyük Buhran tarım sektöründe olumsuz etkilerini sürdürürken, sanayi devriminden sonra yaşanan küreselleşme de tarım sektörü açısından etkilerini göstermeye başlamıştır. Bu süreçte tarım yöntemlerindeki ve makinelerindeki gelişmeyle birlikte tarım dışı bir nüfus daha ortaya çıkmıştır. Üretim yöntemlerinin basitleştirilmesi, üretim içinde kadınında yer alması, ortaya çıkan üretim fazlasıyla ticaretle uğraşan bir yeni sınıf çıkarması sonucunda şehirleşmenin hızla arttığı bir ekonomik ve kültürel dönüşüm süreciyle insanları karşı karşıya bırakmıştır (Polat, 2016, s. 15).

Cumhuriyet sonrası hızlanan sanayileşme beraberinde kentleşme ve göç etkilerini getirmiştir. Aynı zamanda hukuk sisteminin getirmiş olduğu kadın-erkek eşitliği, kişilerin istediği alanda öğrenim görme ve meslek edinme hakları gibi konularda yeni iş yasalarının çıkarılmasına sebep olmuştur (academia.edu.tr). Ancak kırsal kesimde ücretsiz aile işçisi olarak istihdam edilen kadının sanayileşme süreciyle ortaya çıkan işlerdeki vasfı sağlayamaması, eğitim seviyesi ve bilgi düzeyinin düşük olması sebebiyle kadının istihdama katılması

41

güçleşmiştir. İstihdama katılanlar ise güvencesiz veya enformel işlerde istihdam edilme ile karşı karşıya kalmışlardır ( Yaman Öztürk, 2010, s. 35-36).

Türkiye’de tarım sektörü neo-liberal politikaların uygulanmaya başlamasından sonra gelir getirici bir sektör olma özelliğini kaybetmiştir. Kadının toplumdaki görünmez emeği ve kayıt dışılığına ek olarak özellikle tarımda meydana gelen değişimler sonucu yaşanan gerilemeler tarımsal üretimin her aşamasında olan kadınları olumsuz etkilemiştir (Candan & Özalp Günal, 2013, s. 93). Tarımda çalışan kadın nüfus istihdam içinden çekilirken başka sektörlerde iş bulma şansı olmayan kadınlar giderek sözleşmeli üreticilik veya mevsimlik tarım işçiliği yapmak durumunda kalmışlardır. Bu durum başka bir sorun olan kadının üretim sürecinde sınırlı olan denetiminin daha fazla yok olmasına sebep olmuştur (Yaman, 2015, s. 235).

Tarımda yaşanan kırsal çözülme tarımla geçimini sağlayan birçok ailenin çalışma biçimlerini değiştirirken, kişilerin çalışmak zorunda oldukları sektörler arası zorunlu geçişi de beraberinde getirmiştir. Tablo 1’i incelendiğinde erkek nüfusun 1988 yılında tarım sektörü içindeki payı %33.8 oranında gerçekleşirken bu oran1998 yılında %31.51, 2008 yılında %17.07, 2018 yılında ise son 30 yılda yaklaşık %20 oranında bir düşüş ile %14.92 düzeyinde gerçekleşmiştir.

Kadının tarım sektörü içindeki istihdam düzeyine bakacak olursak 1988 yılında %76.77 oranında gerçekleşirken bu oran yıllar itibariyle 1998 yılında %68.33, 2008 yılında %42.07, 2018 yılında ise son 30 yılda %50 oranında ciddi bir düşüşle %26.1 düzeyinde gerçekleşmiştir. Sektörler arası erkek işgücünün istihdam edildiği alan %53.51 ile hizmet sektörü iken kadında %57.87 ile en çok hizmet sektöründe istihdam edilmektedir.

Kadınların sanayi ve hizmetler sektörü içindeki payının artması kadınların erkeklere göre daha düşük ücretlerle çalışmaları ve yaptıkları işlerin vasıf gerektirmeyen, ev işlerinin uzantısı olarak görülen emek yoğun işlerde istihdam edilmelerinden kaynaklanmaktadır (Ciğerci Ulukan & Özmen Yılmaz, 2016, s. 89).

42

Tablo 1. İstihdam EdilenlerinYıllar İtibariyle İktisadi Faaliyet Kolları (%)

Yıllar

KADIN

TARIM SANAYİ İNŞAAT HİZMETLER

1988 76.77 8.56 0.28 14.36 1998 68.33 10.21 0.55 20.94 2008 42.07 14.98 0.75 42.21 2018 26.1 15.11 0.91 57.87 ERKEK 1988 33.8 18.83 7.96 39.42 1998 31.51 19.11 8.5 40.88 2008 17.07 23.1 7.69 52.15 2018 14.92 21.8 9.69 53.51

Kaynak: TÜİK, Hanehalkı İşgücü İstatistikleri, Mayıs 2019

(Rakamlar yuvarlamadan dolayı toplamı vermeyebilir) (Oranlar yazar tarafından çevrilmiştir)

Tarım sektöründe erkek ve kadın arasında yıllar itibariyle erkeklerin lehine bir fark var iken tarımda çalışan kadın sayısı erkeklerden daha fazladır. Tarım sektöründe istihdam edilenlerin işteki durumuna bakıldığında ise kadınların yıllar itibariyle en çok ücretsiz aile işçisi olarak çalıştığı görülmektedir. Yıllar itibariyle azalmalar meydana gelmekle birlikte Tablo 2 incelendiğinde 1988 yılında %89.6 olarak gerçekleşen ücretsiz aile işçiliği sırasıyla 1998 yılında %86.5, 2008 yılında %75.2, 2018 yılında ise %79.9 düzeyinde gerçekleşmiştir. Ücretli veya yevmiyeli çalışan kadınların tarım sektörü içindeki payı artmakla birlikte işveren veya kendi hesabına çalışan kadın yok denecek kadar azdır.

43

Tablo 2. Tarım Sektöründe İstihdam Edilenlerin Yıllara Göre İşteki Konumu (%)

Yıllar KADIN Ücretli veya Yevmiyeli İşveren Kendi hesabına Ücretsiz aile işçisi 1988 5.02 0.02 5.32 89.6 1998 4.66 0.12 8.84 86.5 2008 7.22 0.59 17 75.2 2018 8.63 0.13 11.34 79.9 ERKEK 1988 7.73 1.35 59.17 31,.5 1998 7.71 1.45 59.97 30.87 2008 9.91 3.38 68.04 18.62 2018 11.58 1.63 67.79 19.02

Kaynak: TÜİK, Hanehanalkı İşgücü İstatistikleri, Mayıs 2019

(Rakamlar yuvarlamadan dolayı toplamı vermeyebilir) (Oranlar yazar tarafından çevrilmiştir)

Türkiye’de kadınların istihdamının sektörel dağılımı ağırlıklı olarak tarım sektörünün olduğunu görülmektedir. Toplam kadın çalışanlar içinde tarım sektöründe çalışan kadınların oranı 1970 yılında %90.3; 1980 yılında %87.9, 1990 yılında %82.3 iken bu oran 2000 yılında %75.7 olmuştur. 2000’li yıllardan sonra da kadınların sektörel dağılımına baktığımızda tarım sektöründe bir düşüş yaşanmış olsa dahi yine bu oran %50 nin üzerinde seyretmektedir (Berber & Eser, 2008, s. 6-7). Kadının işgücüne katılımının kırda daha yüksek olmasının sebebi çoğu kadının ücretsiz aile işçisi olarak çalışıyor olmasıdır.

Türkiye’de kadın istihdamı oldukça düşüktür. Bunu tek bir sebebe bağlamak mümkün değildir. Çünkü birden çok faktöre bağlıdır. Ancak kadın istihdamının önündeki engelleri sıralayacak olursak geleneksel ataerkil aile yapısı, toplumsal cinsiyete dayalı işbölümü, ekonominin kadınlar için istihdam sağlama hacminin düşüklüğü, kırdan kente göç, tarımsal çözülme, eğitim düzeyinin düşüklüğü gibi faktörler sayılabilir (Karabıyık, 2012, s. 241).

Tarım sektöründe istihdam edilenlerin cinsiyete göre ayrımına baktığımızda kadın ve erkek arasındaki fark ortaya çıkmaktadır. 2004 yılında erkek nüfusun yaklaşık %30’u tarım sektöründe istihdam edilirken bu oran kadınlarda %50’leri geçmektedir. Yıllar itibariyle erkek ve kadın nüfusun tarım sektörü içindeki payı düşüş gösterirken kadın nüfusun büyük çoğunluğu tarım sektöründe istihdam edilmektedir.

44

Bu düşüşün sebebini yorumlarken kadın istihdamının tamamının tarım sektöründen tarım dışı sektöre kayması şeklinde yorumlamamak gerekir. Bu düşüşteki önemli etkenlerden biri Türkiye genelinde 1980’li yıllardan itibaren ekonomi politikalarında değişiklik ve yapısal uyum politikaları tarım sektörünün öneminin azalmasına bağlı olarak ekonomi içindeki payının azalmasına yöneliktir (Kılıç & Öztürk, 2014, s. 114) .

Bugün üretim, istihdam ve yerleşim alanında kırsal alanın ve tarımın payı ciddi derecede azalırken; yoksulluk bölgesel ve çevresel eşitsizlikler, sosyal politikaların yeterince işlevsel olamayışı, tarım sorununu hala devam eden bir olgu olarak karşımıza çıkarmaktadır (Keyder & Yenal, 2015, s. 20). Uygulanan politikalar sonucu tarım sektörünün istihdam payındaki oranı yıllar itibariyle azalış gösterirken sanayi, hizmet sektörünün istihdam içindeki payı artmıştır. Ancak halen bu sektörlerle tarım sektöründeki kadın istihdam oranı arasında ciddi seviyede farklar karşımıza çıkmaktadır. Neo-liberalpolitikaların etkisi ile birlikte tarımda meydana gelen kırsal çözülme sonucu kırdan kente göç olgusu ortaya çıkmıştır. Göç ile birlikte erkeklerin işçileşme süreci başlarken, kırda tarımlauğraşan kadın kente geldiğinde gerek eğitim gerekse iş donanımı olarak yetersiz kalmış ve kentteki işgücü piyasasına çabuk dâhil olamamıştır. Bu da ülkemizde düşük olan kadının işgücüne katılım oranını ve kadın emeğini her alanda etkileyen olumsuz bir durum olarak kendini göstermektedir.