Barter enstrümanını, neredeyse her sektörden her ölçekteki firma hatta bireyler bile kendi menfaati için kullanabilmektedir. Ülkemizde, yaşanan krizlerin de tetiklemesi nedeniyle barterla çalışan sektör yelpazesi oldukça geniştir. Özelikle overtrading yapmak durumunda kalan KOBİ’lere büyük avantajlar sunan barter sistemi’ne, büyük ölçekli şirketler de katılmaktadırlar. Bugün Türkiye’deki barter pazarı’nda: mobilyadan bilgisayara, daireden televizyon reklamına, araç kiralamadan inşaat malzemesine, hastane hizmetinden otel konaklamasına, hazır giyimden ünlü sanatçıların konser hizmetine kadar değiş tokuşlar yapılmaktadır. Hatta bazı spor kulüpleri stad reklamları karşılığında bazı futbolcuların bonservis bedellerini barterla almışlardır. Likit sıkıntısı yaşayan bazı ünlü holdinglerin stokları karşılığı piyasa borçları barterla ödenmiştir. Günümüzde yüksek kaynak maliyetleri işletmeleri yeni arayışlara zorladığından, işadamları barter dinamiğini devreye sokma alışkanlığı edinmeye başlamışlardır53.
Barter sistemi denince, sadece KOBİ’lerin ihtiyaç duyduğu bir sistem akla gelmemelidir. Aslında, personel sayısı çok olan büyük ölçekli bir işletmenin barterla çalışması çok daha kolay olabilmektedir. Zira böyle bir işletme, personeli için yaptığı pek çok harcamayı ve servis, taşıma, temizlik, güvenlik, sigorta gibi sürekli alımlarının yıllık anlaşmalarını barterlaştırarak, sistemde toplamda önemli tutarlara varan bir işlem hacmini yakalayabilme imkanına sahiptir.
52 BAYRAV, a.g.e., s.8.
17
Barter işlemlerinde en çok kullanılan mal ve hizmetler şu şekilde sıralanabilir54;
-Ambalaj sanayi,
-Ağaç ve yan ürünleri,
-Turizm, seyahat ve nakliye hizmetleri, -Tekstil, hazır giyim ve deri ürünleri, -Medya ve reklam hizmetleri,
-Gayrimenkuller,
-Mobilya ve ağaç ürünleri, -İnşaat ve inşaat malzemeleri, -Eğitim ve sağlık hizmetleri,
-Bilgisayar ve diğer iletişim sistemleri, -Bina ısıtma ve güvenlik sistemleri, -Elektrikli ev ve iş aletleri,
-Mutfak, banyo, büro donanımları, makina ve teçhizatlar, -Restoran ve yemek dağıtım hizmetleri,
-Dış ticaret, hukuk, mali müşavirlik ve diğer danışmanlık hizmetleri, -Gıda ve tarım ürünleri,
-İlaç ve kozmetik ürünler, -Metal ve kimya sanayi ürünleri,
54 TOROSLU, a.g.e., ss.60-61.
18
-Basın ve yayıncılık,
-Cam ve cama dayalı ürünler, -Dayanıklı tüketim malları, -Tarım ve hayvancılık, -Sağlık ve tıp ürünleri,
-Telekomünikasyon ve iletişim hizmetleri, -Her türlü hizmet sektörü.
1.5. BARTER İLE TAKAS ARASINDAKİ FARK
Barter kavramından bahsederken takas terimine de sıkça değinildiğinden, barter ile takas arasındaki farkın ve ilişkinin mahiyetinden sözetmek yerinde olacaktır.
Halk arasında değiş tokuş olarak da ifade edilen takas, paranın icadından önce insanoğlunun ihtiyacı olan, ancak kendi üretemediği veya tedarik edemediği malları temin edebilmesinin tek yoluydu. İnsanlar, ihtiyaç fazlası olan malları ile ihtiyaçları olan malları değişmek suretiyle gereksinimlerini karşılamaktaydı. Para kavramının henüz varlık göstermediği çağlarda ortaya çıkan takas, paranın hakimiyetini bütünüyle hissettirdiği günümüzde de önemini yitirmeyerek barter adıyla tekrar uygulanmaktadır.
Barter, takasta olduğu gibi mal ve hizmetlerin değiş tokuşunu öngören, bu nedenle en yalın ifadeyle takas olarak adlandırılan, fakat içeriği itibariyle klasik ve dar anlamdaki takas yönteminden çok daha ötede ve belirgin üstünlüklere sahip olan yeni bir kavramdır. Barter, bilinen en eski ticaret metodu olan takastan esinlenerek geliştirilmiş olmakla birlikte günümüzde takasın; daha organize olmuş, kayıtlı hale getirilmiş, modernize edilmiş, çok daha kapsamlı ve sisteme dönüşmüş bir biçimidir.
Barter, takas gibi algılanmasına karşın; mal ve hizmetlerin değişiminin sadece iki taraf arasında yapılması, tarafların birbirlerinin mal ve hizmetlerine karşılıklı olarak
19
ihtiyaç duyması, bu ürünlerin eş değerde olması, tarafların bir araya gelmeleri ve hiç para kullanılmaması gibi takastaki zorunluluk ve zorluklardan arındırılmış bir sistemdir.
Takas, barter uygulamasının daha saf ve ilkel bir şekli olup, iki kişi arasında aynı değerdeki mal ve hizmetlerin değiş tokuş edildiği bir işlemdir. Takasta işlemin gerçekleşmesi için, her iki tarafın birbirinin mal ve hizmetlerine ihtiyaç duyması ve bu mal ve hizmetlerin eş değerde olması gerekir55.Takas, iki taraflı (bilateral) bir ticarettir56.
Takas, aslında bireysel ve kurumsal olarak günlük hayatta sıkça uygulanan bir işlemdir. Örneğin; iki arkadaşın birbiriyle kitaplarını değişimi, bir kişinin daire alıp dairenin satıcısına otomobilini vermesi, toprak sahibinin arsasını müteahhide kat karşılığı vermesi ya da bir muhasebecinin defterlerini tuttuğu bir rent a car şirketinden para almak yerine ihtiyacı olan aracı kiralaması gibi değiş tokuşlar birer takas işlemidir.
Barter sisteminde ise, çok sayıda işletme ve birden fazla mal ya da hizmet bulunmakta, bunlar takastaki gibi birebir değil, organize bir sistem dahilinde çoklu olarak faaliyette bulunmaktadır57. Barter, çok taraflı (multilateral) bir ticarettir58.
Barter ticareti, sadece iki firma arasında gerçekleşen karşılıklı bir takastan ibaret değildir. Çünkü iki firma arasında yapılan takas işleminde, alternatiflerin az olmasından dolayı firmaların ihtiyaçlarını karşılama imkanı kısıtlı olmaktadır. Eğer işletmeler arasında bir organizasyon olmaz ise, bir işletmenin kendi ürettiği mal ya da hizmet karşılığında ihtiyacı olan bir mal ya da hizmeti bulması çok zor olacaktır. İşte tam bu noktada barter işletmeleri takas işlemine dahil olarak, sistemde organizasyonu sağlar ve pazarda yeralan binlerce firmanın mal veya hizmet alım-satım taleplerini eşleştirir. Barter sisteminde işlem yapmak için firmaların barter organizasyonlarına üye olması gerekmektedir. Üye firmalar mal veya hizmet arz ve taleplerini barter şirketlerine, barter şirketleri de bunları diğer üye firmalara bildirmektedir59. Barter
sistemine üye olan bir firma, ihtiyacını karşılamak için sistemdeki üye firmalardan mal veya hizmet satın aldığında sisteme borçlanmakta, diğer üye firmalara mal veya hizmet
55 ARSLAN ve AYKUTLU, a.g.e., s.6. 56 TOROSLU, a.g.e., s.7.
57 ARSLAN ve AYKUTLU, a.g.e., ss.6-7. 58 TOROSLU, a.g.e., s.7.
20
sattığında ise sisteme olan borcunu ödemekte hatta sistemden alacaklı duruma geçmektedir. Organizatör kurum bütün bu işlemleri kayıt altına almaktadır.
Sistem içerisinde gerçekleştirilen takas işleminde satıcı firma, satış yaptığı alıcı firmanın ürününü satın almak ve ürünü sattığı anda alım yapmak zorunda olmadığı gibi alacağının tamamını bir defada tahsil etmek zorunda da degildir. Öte yandan, mal ve hizmetini arz eden üye, kendi malı için henüz bir alıcı çıkmamış olsa bile, kredi kullanarak, diğer üyelerle işlem yapabilmektedir. İşlemin bu sekilde çok taraflı hale getirilmesi, arz edeni karşı tarafın malını almak mecburiyetinden de kurtararak üyeye ihtiyacı olan malı seçme özgürlüğü sağlamaktadır60.
Örneğin; biraz evvel bahsedilen takas işleminde, bir rent a car şirketinin muhasebe defterlerini tutarak karşılığında para almak yerine araç kiralamış olan bir muhasebeci, şayet kiralık araç ihtiyacı duymasaydı, bu takas işlemi gerçekleşemezdi. Ancak tarafların barter sistemine üye olması halinde; muhasebeci rent a car şirketinin muhasebe defterlerini tutarak oluşacak alacağı ile, ofisi için ihtiyacı olan mobilyayı sistemdeki bir mobilyacıdan alabilir ve/veya tatil için ihtiyacı olan konaklama hizmetini sistemdeki bir otelden alabilir.Kısacası alacak bakiyesi nispetinde sistemdeki ürünlerden alabilir. Böylece barter organizasyonunun işlemi çok taraflı hale getirmesiyle; hem bir ticari işlem fırsatı kaçırılmamış hem de tarafların ihtiyaçları temin edilmiş olur.