Dış ticaret kavramı, “bir devletin yabancı devletlerle yaptığı alışveriş, ithalat ve ihracatın tamamı”367 ya da “bir ülkedeki kamu kuruluşlarının, özel kişi ve kuruluşların
diğer ülkelerle yaptıkları mal ve hizmet alım ve satımıdır” 368 şeklinde
tanımlanabilmektedir. Dolayısıyla uluslararası ekonomik ilişkilerin, para karşılığı yapılan tüm mal ve hizmet hareketleri “dış ticaret” olarak ifade edilmekte olup bu mal ve hizmet hareketlerinin “ihracat” ve “ithalat” olmak üzere iki yönü bulunmaktadır. İhracat, ulusal ve uluslararası yasal düzenlemelere uygun olarak bedelleri tahsil edilmek kaydıyla yurt dışına mal satım işlemi; ithalat ise benzer biçimde belirli bir bedel karşılığında yurt dışından mal alım işlemi olarak tanımlanmaktadır369.
Genel olarak ithalat ve ihracat, bir ülkede yürürlükte bulunan dış ticaret ve kambiyo mevzuatının belirlediği sınırlar içerisinde yapılmaktadır. Bundandır ki yurt dışı
365 Ibid.
366 TEKŞEN, a.g.e., ss.148-149. 367 http://tdk.gov.tr/ (16 Eylül 1013).
368 Halil SEYİDOĞLU, Uluslararası İktisat: Teori, Politika ve Uygulama, Güzem Yayınları, 14.Baskı, İstanbul, 2001, s.124.
135
barter işlemleri de yürürlükteki ihracat ve ithalat rejimleri çerçevesinde yürütülür. Nitekim, İhracat Yönetmeliği’ne göre; “takas ve bağlı muamele işlemleri yürürlükteki ihracat ve ithalat rejimleri çerçevesinde yürütülür”(İY m.13/4)370.
Dış ticaret rejimi bir ülkenin ithal veya ihraç edeceği mal veya hizmetler, kambiyo mevzuatı ise yabancı ödeme araçlarının ülkeye girişine ve çıkışına ait şartları düzenleyen tedbirlerin tümüdür. Dış ticaret rejimi bir ülkede hangi malların ithal veya ihraç edileceği, bu konularda hangi mercilere basvurulacağı, hangi mercilerden izin alınacağı gibi konuları; kambiyo mevzuatı ise, ithal ya da ihraç edilen mal veya hizmetlerin bedellerinin nasıl ve ne şekilde tahsil ve tediye edileceğini düzenler. Ülkemizde dış ticaret mevzuatı; Türk Parası Kıymetini Koruma Kanunu, Gümrük Kanunu, İthalat Rejimi Kararı, İhracatın Rejimi Kararı ve bunlara bağlı olarak çıkarılan tüzük, yönetmelik, tebliğ ve genelgelerden oluşmaktadır371.
Mevcut Dış Ticaret Mevzuatı’na göre firmalar, yürürlükteki hükümlere uymak kaydıyla, ithalat ve ihracat işlemlerinde barter sistemini kullanabileceklerdir. 2008 yılında yapılan değişikliklerle yurtdışı barter işlemlerinde sınırlayıcı olan engeller kaldırılmıştır. Barter sistemi ile ihracat yapan firmanın ihraç yaptığı malın bedelini en çok altı ay içerisinde mal veya hizmet olarak ülkeye getirme zorunluluğu, Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında Karar’ın 8’inci maddesinde yapılan “ihracat bedellerinin tasarrufu serbesttir. Bakanlık ihtiyaç duyulması halinde ihracat bedellerinin yurda getirilmesine ilişkin düzenleme yapmaya yetkilidir” şeklindeki değişiklikle giderilmiştir. Öte yandan yurt dışı barter işlemleri, “Takas veya Bağlı Muamele Yoluyla yapılacak İhracata İlişkin Tebliğ” hükümlerine göre yürütülmekteydi. Bu tebliğlere göre yapılacak ihracat karşılığında, ithal edilecek malın gösterilmesi zorunluluğu bulunmaktaydı. 2008 yılında ihracat yönetmeliği, “takas veya bağlı muamele işlemleri yürürlükteki ihracat ve ithalat rejimleri çerçevesinde yürütülür” şeklinde değiştirilmiştir372.
Barter ticaret sisteminin yapısı gereği; barter sistemi ile ihracat yapan bir üye firma bunun bedelini, üyesi bulunduğu sistemin yurt içindeki üyelerinden mal veya
370 İhracat Yönetmeliği, Resmi Gazete, 26190;06/06/2006. 371KANAR, a.g.e., ss.29-30.
136
hizmet satın alarak tahsil edebilmektedir. Barter işleticisi firma ise, ihracat bedelini ihracat yapılan ülkedeki üye firmanın kendisinden değil ilgili ülkedeki barter şirketinden barter yoluyla tahsil etmektedir. Yani ilgili barter işlemlerinin takibi ve tahsilatı, barter şirketleri arasında yapılan anlaşmalarla takip edilmektedir.
137
ALTINCI BÖLÜM
BARTER İŞLEMLERİNİN MUHASEBELEŞTİRİLMESİ
Barter işlemlerinde muhasebe kayıtlarının nasıl yapılacağı incelendiğinde bu işlemlerin; alıcı, satıcı ve barter şirketi açısından ele alınması gerektiği görülmektedir. Bununla birlikte sistemin işleyişi açısından barter işlemlerinin; üyelik aidatının ödenmesi, alım ve satım yapılması ve barter komisyonlarının tahakkuku şeklinde bir muhasebe düzenine tabi tutulması gerekliliği ortaya çıkmaktadır.Ülkemizde barter sistemine ilişkin özel muhasebe standartları oluşturulmamış olup, sistem verileri Tekdüzen Hesap Planı (TDHP) çerçevesinde muhasebeleştirilmektedir. Ancak bartera konu işlemlerle ilgili olarak TDHP’nin nasıl uygulanacağı hususunda bir açıklama bulunmadığından uygulamada farklılıklar görülmektedir.
6.1. BARTER SİSTEMİ’NİN TARAFLARI AÇISINDAN BARTER İŞLEMLERİNİN KAYDEDİLMESİ
Barter sisteminde oluşan ticari işlemlerin muhasebeleştirilmesini; barter sistem işleticisi firma (barter şirketi), barter sisteminde mal ya da hizmet satan firma ve barter sisteminde mal ya da hizmet satın alan firma açısından ayrı ayrı incelemek gerekmektedir.
6.1.1. Barter Şirketi Açısından
Barter organizatörü firmanın ana faaliyet konusu barter sisteminin işletilmesidir. Bu nedenle barter firmasına, barter sisteminde alım ya da satım yapan firmalar tarafından ödenen komisyon ücreti, barter firması için hizmet satışı iken, alım ya da satım yapan işletmeler için komisyon gideridir. Barter firması, sistemde alım ya da satım yapan firmaların birbirleri ile olan ilişkilerini takip eder. Ancak bu takip barter firması için bir mal/hizmet girdisi ya da mal/hizmet çıktısı yaratmamaktadır. Barter firması herhangi bir karışıklığa meydan vermemek kısacası sistemin iyi işletilmesini
138
sağlamak amacıyla bu ilişkileri kontrol etmektedir. Barter firması bu takip için 900’lü hesaplardan yararlanmaktadır373.
Öte yandan; barter sisteminde tahsil edilemeyen alacaklar için barter firmasının şüpheli alacak karşılığı ayırması mümkün değildir. Çünkü, bu alacaklar barter firmasına ya da herhangi bir üyeye değil, sistemden alacaklı olan tüm üyelere aittir. Dolayısıyla bu alacak barter firmasının ticari kazancının tespitinde daha önce gelir yazılmamıştır. Barter firması sistemden alacaklı olan üyeler adına bu alacağın tahsilini sağlamaktadır. Barter sistemi, barter firmasının sorumluluğu ve denetiminde olup üyelik sözleşmesi gereğince üyelerin sistemden olan alacakları barter firmasının garantisindedir. Bu nedenle sisteme borçlu olan bir üyenin borcunu ödememesi, sistemden alacaklıları etkilememektedir. Zaten sistem üyelerinden herhangi biri borcunu ödemese dahi diğer üyeler arasında mal ve hizmet alışverişi yoluyla her üye alacağını tahsil etmektedir. Barter sisteminde herhangi bir üyeden tahsil edilmeyen alacaklar barter firması tarafından üstlenilmektedir. Barter firmaları üstlendikleri bu alacakları, GVK’nun 40/3 maddesi hükmü gereğince gider yazabilirler374.
6.1.2. Satış Yapan Üye Firma Açısından
Barter sistemine satım yapan firma,bir ya da birden fazla firmaya satım yapar ve satış tutarının değer kaybına uğramaması için bu tutarı sistemde kullanılan para cinsine çevirir375.
6.1.3. Satın Alan Üye Firma Açısından
Barter sisteminde alım yapan firma, satın aldığı tutarda mal ya da hizmeti, sisteme satmayı ya da bunun bedelini on ikinci ayın sonunda bir seferde nakden ödemeyi taahhüt eder. Burada iki temel kavram ortaya çıkmaktadır376;
-Satın alınan mal ya da hizmet bedeli kadar mal ya da hizmetin sisteme 12 aya kadar satılması diğer bir değişle firmanın mal ya da hizmetlerine müşteri bulması.
373ARZOVA, “Barter İşlemleri ve Muhasebeleştirilmesi”, s.9. 374 Ibid., ss.9-10.
375 Ibid., s.10. 376 Ibid.
139
Burada da iki durum söz konusu olacaktır: üye firma, 12 aylık sürede, satın aldığı tutarın tamamı üzerinden tek bir firmaya satım yapabilir; ya da bu 12 aylık sürede, satın aldığı tutara ulaşıncaya kadar değişik firmalara çeşitli aralıklarla satış yapabilir.
-Satın alınan malın bedelinin 12 ay sonunda bir seferde ödenmesi.