Ceza Muhakemesi Kanunu’nun asıl amacı failin haklarının korunması olmayıp mağdurun haklarının korunması da amaçlarındandır. Uluslararası alanda mağdurun korunmasına yönelik hukuki düzenlemelerin yapılması ile hukukumuzda da bu yönde düzenlemeler yapılmıştır. Uzlaştırma kurumu mağdurun pasif olan rolünün değişmesi ve konumunun güçlendirilmesi düşüncesinden çıkmıştır60.
Mağdur-fail arabuluculuğu ceza ve ceza muhakemesi hukukumuzda uzlaştırma kurumu olarak yer almaktadır. Uzlaştırma kurumunun hukukumuza girişi 5237 sayılı TCK, 5271 sayılı CMK ve 5395 sayılı ÇKK ile olmuştur. Ayrıca Ceza Muhakemesi Kanununa Göre Uzlaştırmanın Uygulanmasına İlişkin Yönetmelik ile de uzlaştırmanın uygulanmasına ilişkin usul ve esaslar belirtilmiştir.
Uzlaştırma kurumu ceza adalet sistemimize ilk olarak Dönmezer Tasarısı olarak bilinen 2001 tarihli TCK Tasarısı’nın 39/2. maddesi61 ve 2001 tarihli CMUK Tasarısı’nın 265. maddesi ile girmiştir. Tasarıya göre iki yıla kadar hürriyeti bağlayıcı cezayı gerektiren ve mala karşı işlenen suçlar ile süresine bakılmaksızın taksirle işlenen suçlarda uzlaştırma hükümlerinin uygulanması öngörülmüştür62.
Bu tasarı sonrasında da TCK, CMK ve ÇKK’da uzlaştırmaya ilişkin hükümlere yer verilmiştir.
5560 Sayılı Kanun’un 45. maddesi ile yürürlükten kaldırılan TCK’nın 73/8.
maddesinde uzlaştırma kurumu; “Suçtan zarar gören gerçek kişi veya özel hukuk tüzel kişisi olup, soruşturulması ve kovuşturulması şikâyete bağlı bulunan suçlarda, failin suçu kabullenmesi ve doğmuş olan zararın tümünü veya büyük bir kısmını ödemesi veya gidermesi koşuluyla mağdur ile fail özgür iradeleri ile uzlaştıklarında ve bu husus Cumhuriyet savcısı veya hakim tarafından saptandığında kamu davası açılmaz veya davanın düşürülmesine karar verilir.” şeklinde düzenlenmişti.
2005 yılında uzlaştırma kurumu hukukumuza girmiştir. Uzlaştırma ile failin sadece cezalandırılmasının yeterli olmadığı, mağdurun zararının da tazmin edilmesi, fail ve mağdur arasındaki husumete son verilmesi, uzun süren yargılamalardan ve failin mahkeme masraflarından kurtarılması amaçlanmıştır63.
60 Ekici Şahin, Meral/Yemenici, Kürşat, “6763 Sayılı Kanunla Yapılan Değişiklikler Işığında Ceza Muhakemesi Hukukunda Uzlaştırma”, Erciyes Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Sayı:1, Yıl:2018, s.452.
61 Çulha, Rifat, Uzlaşma (Ceza Muhakemesi Hukukunda Uzlaşma, İstanbul, 2005), s.44.
62 Yerdelen v.d., s.31.
63 Yerdelen v.d., s.34.
02.12.2016 tarihinde Resmi Gazete’de yayınlanan 6763 sayılı Kanun öncesinde CMK’nın 253/3. maddesindeki soruşturulması ve kovuşturulması şikâyete tabi olsa bile etkin pişmanlık hükümlerine yer verilen suçlarda uzlaştırma hükümlerinin uygulanamaması uzlaştırma hükümlerinin sınırını daraltmaktaydı. Ayrıca uzlaştırma kurumunu denetleyecek bir makamın bulunmaması ve uzlaştırma hükümlerinin tam olarak anlaşılamaması nedeniyle de uzlaştırma kurumundan beklenen fayda 6763 Sayılı Kanun öncesine kadar sağlanamamıştır64.
Uzlaştırma işlemleri tarafsız ve konunun uzmanı bir kişi tarafından yerine getirilmelidir65.
Uzlaşma ile amaçlanan mağdurun zararlarının giderilmesi ve husumetin sonlandırılmasıdır. Bu nedenle de mağdur ve failin bir araya getirilerek uzlaştırmacı eşliğinde görüştürülmeleri gerekir66. Ancak mağdur ve failin bir araya gelmeleri zorunlu olmasa da görüşmenin sağlanması sonucunda uzlaşma sağlanamamış olsa bile uzlaşma süreci daha verimli yürütülmüş olacaktır.
Uzlaşma ile tarafların sorunlarını baskı ve cezalandırmaya dayalı olmaksızın çözme olanağı vardır67.
CMK’da uzlaştırmaya tabi suçlar sınırlı olarak düzenlemiştir. Failin uzlaşmayı kabul etmesine rağmen mağdurun kabul etmemesi halinde uzlaştırma işlemleri sonuçsuz kalmaktadır. Bu hallerde suçun bireyselleştirilmesi kapsamında TCK’nın 61. maddesi gereğince ceza verilirken failin uzlaşma talebi de indirim sebebi olarak düzenlenebilir68. Ancak failin, mağdurun gerçek anlamda tespit olunabilen zararını ödemeksizin bir kısım ödemede bulunmasının ya da ödeme taahhüdünün mağdur tarafından kabul edilmeyerek uzlaşmanın sağlanamaması durumu fail için indirim sebebi olmamalıdır. Aksi halde uzlaştırmanın amaçlarından olan mağdurun zararının giderilmesinden vazgeçilerek tamamen fail lehine işlemler yürütülmüş olacaktır.
Uzlaştırma teklifi zamanının suç tiplerine göre ayrıştırılması gerekmektedir.
Mağdurun kızgınlığı geçmeden sağlıklı düşünemeyeceğinden uzlaştırmanın amacına aykırı şekilde tekliflerin yapılmaması gerekir69.
64 Yerdelen v.d., s.34.
65 Yerdelen v.d., s.36.
66 Yerdelen v.d., s.37.
67 Bıçak, Vahit, Suç Muhakemesi Hukuku, 3. Baskı, Ankara, 2013, s.389.
68 Yerdelen v.d., s.39.
69 Yerdelen v.d., s.39.
III. ALTERNATİF UYUŞMAZLIK ÇÖZÜM YOLLARI
Ekonomik ve sosyal hayattaki gelişmişlik, suçların sayısında ve yeni suç tiplerinde artışı da beraberinde getirmiştir. Bu nedenle de alternatif uyuşmazlık çözüm yolları ortaya çıkmıştır70. Alternatif uyuşmazlık çözümünde yer alan uyuşmazlıktan kastedilen kişiler arasındaki menfaat çatışmasının giderilememesidir71. Alternatif uyuşmazlık çözüm yollarının amacı uyuşmazlıkların dava açılmadan çözülmesidir72. Basit ve kamusal nitelikte olmayan uyuşmazlıklar bu yollarla çözülebilecektir. Bu yollara tarafların isteği ile başvurulup ilişkilerin devamı sağlanarak, devletin egemenlik haklarına halel getirmeksizin, adil bir karar yerine tarafların tatmin edici çözüme ulaşması amacıyla başvurulur73.
Son yıllarda dava masraflarının yüksek oluşu, davaların emek ve zaman kaybına neden oluşu tarafları sorunlarının çözümünde alternatif uyuşmazlık çözüm yollarına sevk etmiştir74.
Alternatif uyuşmazlık çözüm yollarının tercih edilmesi, uyuşmazlığın işbirliğine dayalı olarak, tarafların yüz yüze görüşmesini ve tarafların ihtiyaçlarına göre seçecekleri çözüm yöntemini belirlemelerine olanak sağlar75. Tarafların işbirliği sonucu alacakları karara uyma olasılıkları, zorlama bir karara nazaran daha yüksek olacaktır76.
Alternatif uyuşmazlık çözümü, “tarafsız ve objektif konumda bulunan üçüncü bir kişinin, aralarında uyuşmazlık bulunan tarafları, ortaklaşa bir çözüme ulaşmaları için bir araya getirerek iletişim kurmalarını ve bu suretle sorunlarının çözümünü kendilerinin bulmalarını sağlamasını yahut onlara somut olayın koşullarına ve özelliklerine uygun olarak, üzerinde mutabakata varabilecekleri optimal çözüm önerileri üretip sunmak suretiyle, uyuşmazlığın halli bağlamında destek vermesini öngören ve Devlet mahkemelerinde cereyan eden yargılamaya nazaran seçimlik bir yol olarak işlerlik kazanan ve tümüyle gönüllülük esası üzerine
70 Alan Akcan, s.3950.
71 Ildır, Gülgün, Alternatif Uyuşmazlık Çözümü ve Hak Arama Özgürlüğü (75. Yaş Günü İçin Prof. Dr. Baki Kuru Armağanı, Ankara, 2004), s.386 (Ildır-Hak Arama Özgürlüğü).
72 Yerdelen v.d., s.53.
73 Tanrıver, Süha, “Hukuk Uyuşmazlıkları Bağlamında Alternatif Uyuşmazlık Çözüm Yolları ve Özellikle Arabuluculuk”, Türkiye Barolar Birliği Dergisi, Sayı:64, Yıl:2006, s.152 (Tanrıver-Arabuluculuk).
74 Özbek, Mustafa, “Dünya Çapındaki Adalete Ulaşma Hareketiyle Ortaya Çıkan Gelişmeler ve Alternatif Uyuşmazlık Çözümü”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Sayı:2, Yıl:2002, s.138 (Özbek-Alternatif Uyuşmazlık Çözümü); Ildır-Hak Arama Özgürlüğü, s.386.
75 Ildır-Hak Arama Özgürlüğü, s.388.
76 Ildır-Hak Arama Özgürlüğü, s.389.
inşa edilmiş olan uyuşmazlık çözüm yolları bütünüdür77.” Ancak alternatif uyuşmazlık çözüm yollarının tamamında onarıcı adalet kapsamında onarıcı amaçlar yoktur78.