TDÖP(Türkçe Dersi Öğretim Programı)-2018’de değerler eğitimine ayrı bir bölüm ayrılmış olup kök değerler belirlenmiştir. Bu kök değerler; adalet, dostluk, dürüstlük, öz denetim, sabır, saygı, sevgi, sorumluluk, vatanseverlik ve yardımseverliktir. Kök değerler, programın temelini oluşturan ve bireyin sahip olması gereken özellikleri karşılayan bir kavramdır. Kök değerlerine bakıldığında, sadece Türkçe eğitimi bağlamında değil, aynı zamanda eğitim ve öğretim yaşamı boyunca, bireyin özellikleri de dikkate alınmalıdır. Kök değerler kavramı, Türkiye'de hazırlanan programlarda yeni bir gelişme olarak öne çıkmaktadır. Birçok ülkede, programlar belirli kök ilkelere / becerilerine göre hazırlanmaktadır. Örneğin Norveç’te 2006 senesinde programlarda yapılan yenilikler ile 5 temel beceri seçilmiştir. Bunlar okuma becerisi, yazma becerisi, sözel beceriler, matematiksel beceriler ve sayısal becerilerdir (Kırmızı ve Yurdakal, 2019: 68).
“Adalet kök değeri adil olma, eşit davranma, paylaşma; dostluk kök değeri diğerkâmlık, güven duyma, anlayışlı olma, dayanışma, sadık olma, vefalı olma, yardımlaşma; dürüstlük kök değeri açık ve anlaşılır olma, doğru sözlü olma, güvenilir olma, sözünde durma; öz denetim kök değeri davranışlarını kontrol etme, davranışlarının sorumluluğunu üstlenme, öz güven sahibi olma, gerektiğinde özür dileme; sabır kök değeri azimli olma, tahammül etme, beklemeyi bilme; saygı kök değeri alçakgönüllü olma, başkalarına kendine davranılmasını istediği şekilde davranma, diğer insanların kişiliklerine değer verme, muhatabının konumunu, özelliklerini ve durumunu gözetme” tutum ve davranışlarını içermektedir. Yine kök değerlerden “sevgi kök değeri aile birliğine önem verme, fedakârlık yapma, güven duyma, merhametli olma, vefalı olma;
sorumluluk kök değeri kendine, çevresine, vatanına, ailesine karşı sorumlu olma, sözünde durma, tutarlı ve güvenilir olma, davranışlarının sonuçlarını üstlenme; vatanseverlik kök değeri çalışkan olma, dayanışma, kurallara ve kanunlara uyma, sadık olma, tarihsel ve doğal mirasa duyarlı olma, toplumu önemseme ve yardımseverlik kök değeri de cömert olma, iş birliği yapma, merhametli olma, misafirperver olma, paylaşma” tutum ve davranışlarını içermektedir (Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı, 2017: 24).
Çalışmada esas alınacak değerler ve açıklamaları şunlardır:
Adalet: Adalet, insanlığın tarihsel olarak elde etmek istediği oldukça kapsamlı bir idealdir. Özünde sosyal bir gerçek gibi görünen adalet kavramı, bireysel süreçler de dahil olmak üzere çok yönlü bir yapıdır. Kamusal alanda şekillenen adalet ilkeleri, ödül ve ceza uygulamalarının belirlenmesine, konuların haklarının ve kamusal alandaki bireysel sorumluluklarının çözülmesine yardımcı olur. Adalet kavramının; bireylerin diğerlerine karşı eşit davranması veya belirli bir taraf tutmaması, hak ve hukuk kurallarına riayet etme gibi farklı açıklamaları yapılsa da kamusal alanda yaygın olarak haklılık ve doğruluğun ifadesi olarak kullanılmaktadır (Baltacı, 2019: 31).
• Dostluk: “Birbirlerine karşı sevgi ve anlayış gösteren kimselerden her biri” olan arkadaş ile arkadaşlığın daha ileri, samimi, yakın bir aşaması olan dostluk, insan hayatının önemli ihtiyaçlarından ve parçalarındandır. Toplumda yaşayan insanlar, sıkıntılarını, kederlerini, mutluluklarını, sevinçlerini paylaşabilmeleri, destek alabilmeleri, güven alabilmeleri ve zor durumlarda birlikte zaman geçirebilmeleri için arkadaş ve arkadaşlara ihtiyaç duyarlar. Arkadaşlık / arkadaşlık hayatın yükünü hafifletmeye yardımcı olur. Arkadaşlık / arkadaşlık değeri; sevgi, saygı, fedakarlık, paylaşım, iyi şeyler yapma, dürüstlük, hayırseverlik, sadakat gibi değerleri içinde tutar (Fırat ve Mocan, 2014: 40).
• Dürüstlük: Yalandan uzak durmak, her zaman doğruyu söylemektir. Her zaman doğru söylemeyi gerektiren dürüstlük, insanın toplumdaki yeri ve toplumda kazanacağı saygı için önemli bir değerdir ve sevgi, saygı, cesaret gibi değerleri kapsamaktadır (Fırat ve Mocan, 2014: 35).
• Öz Denetim: Bireyin davranışını kendi kendine kontrol etme, kendi kendine yeterli ve bağımsız olarak ifade edilebilir. Başka bir deyişle, bireyin özgür irade ile hareket ettiği durumdur. Öz denetim; duygu ve düşüncelerini denetleme becerisinin kazanıldığı duygusal öz denetim ve sergilediği davranışları denetleme becerisinin kazanıldığı davranışsal öz denetim diye iki boyuta ayrılır. Bireylerde öz denetimin değerini kazanmak, insanları dışardan kontrol etmek kolay olmakla birlikte kalıcı bir çözümdür (Çatalbaş, 2018:37-38)
• Sabır: Sabır, “katlanılması zor olan haksızlık, sıkıntı, acı, hastalık, yoksulluk, felaket vb. durumlar karşısında umutsuzluğa kapılmayıp şikâyet etmeden, sızlanmadan dayanma, tahammül gösterme” olarak açıklanmaktadır (Fırat ve Mocan, 2014: 35).
• Saygı: Saygı, “değeri, üstünlüğü, yaşlılığı, yararlılığı, kutsallığı dolayısıyla bir kimseye, bir şeye karşı dikkatli, özenli, ölçülü davranmaya sebep olan sevgi duygusu”(TDK) ve “bir kişiye, bir düşünüşe, bir eyleme, bir başarıya yüksek değer vermekten doğan özel bir duygu” olarak açıklanan bir değerdir (Fırat ve Mocan, 2014: 32).
• Sevgi: “İnsanı bir şeye veya bir kimseye karşı yakın ilgi ve bağlılık göstermeye yönelten duygu” ve “insanı karşılık beklemeden yakın ilgi dostluk, şefkat, bağlılık göstermeye yönelten ve fedakârlıkları göze aldıracak kadar güçlü olabilen duygu” olarak açıklanan evrensel bir değerdir (Fırat ve Mocan, 2014: 31).
• Sorumluluk: Sorumluluk, “kişinin kendi davranışlarını veya yetki alanına giren herhangi bir olayın sonuçlarını üstlenmesidir”. Sorumluluk sahibi, kendine güvenen bireylerdir. Sorumlu kişiler, üstlendikleri işlerin veya sorumlu oldukları kişilerin kendilerinin önünde düşünürler ve üstlendikleri görevi yerine getirmek için ellerinden geleni yaparlar (Fırat ve Mocan, 2014: 34).
• Vatanseverlik: Vatanseverlik kavramını anlamak için, kelime hazinesindeki vatanın tanımını vermek gerekir. Vatan kelimesi, Osmanlı kökenli “evtan” kelimesinden gelir. Evtân ise sözlük anlamında, insanın doğup büyüdüğü ve sevildiği ülke, öldüğü topraklardır. TDK sözlüğünde vatan; yurt, ülke, memleket ve sıla olarak açıklanmaktadır. Aynı zamanda vatan, ulusun atalarının
eserleri tarafından duygusal olarak beslendiği bir ülkedir. Başka bir deyişle, vatan, ulusu geçmişin anılarıyla besleyen, maddi ve manevi ihtiyaçlarını karşılayan coğrafi bir yerdir (Tefek, 2016: 32).
• Yardımseverlik: “Kendi gücünü, imkânlarını başka birinin iyiliği için kullanmak”(TDK Sözlük) anlamına gelen yardım etme/yardımseverlik değeri, ihtiyacı olanlara, karşılık beklemeden maddî, manevî olarak yardımcı olmaktır. Yardımseverlik; dayanışmayı, sevgiyi, işbirliğini, iyilik yapmayı, arkadaşlığı, fedakârlığı, merhameti kapsayan bir değerdir (Fırat ve Mocan, 2014: 33).
• Ahlak: Ahlak, insanlar arasındaki ilişkileri düzenleyen bir kurallar bütünüdür. Ahlakî yönden kötü, diğer insanların zararına olacak biçimde davranmaktır. Ahlakî yönden iyi davranış, başkalarının hoşlanacağı ve bireyler arasında iyi geçinmek için fırsatlar yaratan davranıştır (Akbaş, 2008: 20).
• Alçak Gönüllülük: Alçakgönüllü olmak, bireyin sahip olduğu imkânlar, iyilik ve güzellikler karşısında gurura ve kibre kapılmamasıdır. Alçakgönüllü insanlar kendi değerini olduğundan daha aşağıda gösterir, diğer insanları küçük görmezler. Alçakgönüllü birey kendi değerlerinin, yeteneklerinin, olumlu ve olumsuz taraflarını bilir ve kendini bilerek hareket eder, kendini olduğundan başka göstermez (Gümüş, 2017: 126).
• Azim: Azim, “bir işteki engelleri yenme kararlılığı” (TDK Sözlük); azimli olma; zorluklara karşı pes etmeme, alınan kararın arkasında durma, sonuca ulaşmak için gayret etme, sabırla çalışma, bıkmadan, usanmadan elinden geleni yapma kararlılığını göstermektir (Fırat ve Mocan, 2014: 41).
• Cömertlik: Kendi şeylerini başkalarıyla paylaşabilmek, onları paylaşmaktan çekinmemektir. Cömert insanlar, sahip oldukları şeyleri kolaylıkla, tereddütsüz bir şekilde başkalarıyla paylaşabilirler. Cömertlik değeri, sevgi, paylaşma, hayırseverlik, iyilik ve fedakarlık gibi değerleri içerir (Fırat ve Mocan, 2014: 35).
• Dayanışma: “Bir grup içinde yer alan bireylerin aralarında veya grupların birbirleriyle olan ilişkilerinde, karşılıklı yardımlaşma, işbirliği, ortak tavır ve eyleme bağlı olarak gelişen bağlılık duygusu” olarak açıklanmaktadır. Dayanışma,
insanlar arasındaki güven ve ilişkiyi en üst düzeye çıkaran ve sevgi, dayanışma, dostluk, fedakarlık ve işbirliği gibi değerleri içeren manevi bir değerdir (Fırat ve Mocan, 2014: 40).
• Güven: İnsanoğlunun en büyük gereksinimlerinden biri olan güven; korku, çekinme ve kuşku duymadan inanma ve bağlama duygusudur. Güvenilir insanlar emanete ihanet etmezler. Güven duygusu olamayan kişiler her zaman huzursuz ve tedirgindir. Toplumlarda güven duygusu kaybedildiğinde ise çatışmalar ve gerileme başlar (Gümüş, 2017: 144).
• İyilikseverlik: İyi kelimesi, “istenilen, beğenilen nitelikleri taşıyan, beğenilecek biçimde olan, kötü karşıtı” olarak açıklanmaktadır. İyi insanların bulunduğu toplumların hem refah seviyesi yükselir hem de insanlar arasındaki iletişim toplum olma bilinci sayesinde daha da istenilen bir seviyeye rahatlıkla ulaşır. İyi insan olmak, duyarlı davranmayı, ilke edinmeyi gerektirir. “İşin özünde hepimiz insan olduğumuza göre, diğer insanlara canlılara, doğaya, olaylara, değerlere, duygulara, inanışlara, anlayışlara, algılayışlara… kısacası her konuya karşı hassas olmak zorundayız” (Yaman, 2016: 116).
• Kardeşlik: “Bireysel ilişkiler doğrultusunda güçlü bir bağ olarak karşımıza çıkan arkadaşlık / kardeşlik, sağlam bir toplum yapısı ve sosyal hayat için de büyük bir öneme sahiptir. Arkadaşların birbirlerini iyiliğe veya kötülüğe yönlendirebilme gücü, özellikle de günümüz gençlerinde çok rahat gözlemlenebilmektedir” (Şahin, 2017: 138).
• Merhamet: “Merhametli olma, insanı insan yapan en önemli duygulardandır. Merhamet duygusuna sahip olmayan kişiler, hem karakter olarak zayıftırlar hem de çevreleri tarafından kabul edilmezler. Merhametli olmak, yalnızca zor durumda olan bireylere karşı olmamalıdır. Merhamet değeri, yaşama karşı bir bakış açısını yansıtır. Çevresindekilere karşı kötü davranışlar içinde olan bir birey yeri geldiğinde kendini yapayalnız bulur” (Çintaş, 2009: 119).
• Paylaşma: Paylaşmak insan olmanın bir gereğidir. “Paylaşmak; aralarında bölüşmek, pay etmektir.”(TDK Sözlük) İnsanlar maddi ve manevi pek çok şeyi paylaşabilirler. Paylaşmak cömertliğin, iyiliğin ve yardımseverliğin işaretidir.
Paylaşmak kişilerin manevi tarafını güçlendirir, insan ilişkilerinin pekişmesini sağlar (Gümüş, 2017: 99).
• Sadakat: Sadakat Türk Dil Kurumu sözlüğünde, “içten bağlılık” ve “sağlam, güçlü dostluk” olarak tanımlanmıştır.(TDK) Genel anlamda sadakat, hayranlık duyduğumuz herhangi bir şeye bağlı kalınmasıdır (Çatalbaş, 2018:36).
• Sılayırahim: Sılayırahim, uzakta olanların belirli zamanlarda akrabalarını ve memleketlerini ziyaret etmeleri Peygamberimizin üzerinde durduğu bir davranıştır. Peygamberimiz bir Hadis-i Şerifinde; "sılayırahim yapanın, yani akrabalarını ve dostlarını ziyaret edenin, Allah ömrünü uzatır ve rızkını genişletir", buyurmuştur (İslam Ansiklopedisi,2019).
• Vefa: İyilik her ne kadar karşılıksız yapılsa da, yapılan iyiliğin altında kalmamak, eldeki imkanlarla iyiliğe karşılık vermek vefalı olmak olarak açıklanabilir. Vefalı olmak, insanın karşısındakine, onun yaptığı iyiliğe verdiği değeri göstermesi açısından önemlidir (Fırat ve Mocan, 2014: 36).
• Vicdanlı Olmak: TDK sözlüğüne göre vicdan,“Kişiyi kendi davranışları hakkında bir yargıda bulunmaya iten, kişinin kendi ahlak değerleri üzerine dolaysız ve kendiliğinden yargılama yapmasını sağlayan güç” olarak tanımlanmıştır.