Su Gücüyle ÇalıĢan Yeni Usül Çarkların Yapılması Ġhtiyacı

Ġstanbul Baruthanesinde hayvan gücüyle idare edilen çarklarla üretim yapılıyordu. III. Selim zamanında devletin artan barut ihtiyacının karĢılanabilmesi için yapılan düzenlemeden iki çeĢit çark kullanıldığı anlaĢılmaktadır. Birincisi hayvan gücüyle çalıĢan çark, diğeri ise su gücüyle çalıĢan çarktır. O zamana kadar Ġstanbul Baruthanesinde hayvan gücüyle idare edilen çarklar kullanılırken kurulması planlanan yeni baruthanede neden su gücüyle ile idare edilen çarklar tercih edildi? Bunun beĢ gerekçesi vardır:

166 _{15 L 1212 (2 Nisan 1798), BOA. C.AS. 34390.} 167 _{14 Z 1212 (30 Mayıs 1798), BOA. C.AS. 45774.} 168 _{21 Za 1213 (26 Nisan 1799), BOA. C.AS. 11555.}

58 1- Baruthanelerde 24 saat üretim yapılmak istenmektedir. Ancak gün boyu koĢulan hayvanlar, gece de koĢulursa bunlar zayıf düĢeceklerdir. Dolayısıyla gece gündüz üretim yapılabilmesi için gündüz koĢulan katır kadar gece mesaisi için katıra ihtiyaç duyulacaktır169

.

2- Her hayvan (yaĢ, güç vb. gibi) aynı fizyolojik özelliklere sahip değildir. Hayvanların dönme hareketiyle elde edilen enerji, bunların güçleri eĢit olmadığı için çarklara dolayısıyla da tokmaklara eĢit miktarda iletilememektedir. Tokmaklar birbirinden farklı Ģiddetlerde vurunca homojen bir karıĢım elde edilememekte bu da barutun kalitesini düĢürmektedir170

.

3- Hayvanların dönmesiyle elde edilen enerjisi düzenli olmayınca barutun bir kısmı zayi olmaktadır171

.

4- Hayvanların çarkları döndürme hızı, günün her vaktinde aynı olmuyordu. Suyla çalıĢan bir çark, yeterli miktarda suyu geldiği müddetçe gece gündüz dönebilir ve üretimde güç kaybından kaynaklanan bir aksama söz konusu olmayacaktır172

. 5- Baruthanede kullanılan katırların arpa, saman, nal vb. giderleri ciddi bir yekûn tutuyordu. Katır yerine suyla idare edilen ve makine düzeninde iĢleyen çarklar kullanılırsa baruthane giderleri azalacaktır173

.

Ġstanbul Baruthanesindeki 20 çark vardı. Her bir çarkı 4 katır döndürdüğünden toplam 80 katıra ihtiyaç vardı. Yeni yapılan ancak yine hayvan gücüyle idare edilen 5 barut çarkı, 2 cila çarkı, 1 kükürt değirmeni için toplam 32 katır kullanıldı. Böylece 80 katır yerine 32 katır kullanılarak ciddi bir tasarruf yapıldı174

. Ancak yine hayvan gücü kullanılmaya devam edildi. Ġstanbul Baruthanesinde hayvan gücüyle idare edilen bu yeni usul çarkların kullanılması kararlaĢtırılırken yeni inĢa edilecek baruthanede su gücüyle idare edilen çarkların kullanılmasına karar verildi. Devlet, barut üretiminde su gücüyle çalıĢan çarkların, hayvan gücüyle çalıĢan çarklardan daha verimli olduğunu bildiği hâlde daha kaliteli, daha fazla barut üretmek için ciddi

169

19 Za 1210 (26 Mayıs 1796), BOA. C.AS. 1521.

170 _{Halil Nuri, Tarih, v. 73a-75a.}

171 _{Ahmed Asım, Tarih, I, s. 49-51; Kethüda Said Efendi, Tarih, s. 77-78.} 172

Ahmed Asım, Tarih, I, s. 49-51; Kethüda Said Efendi, Tarih, s. 77-78; Beydilli- ġahin,

Mahmud Râif Efendi, s. 68-69. 173 _{Halil Nuri, Tarih, v.73a-75a.}

59 adımlar atma kararlılığındayken ve bir baruthanede su gücüyle idare edilen çarklar kullanırken, eskisine göre daha verimli de olsa niçin hayvan gücüyle idare olunan çarkları kullanmaya devam kararı aldı? Üstelik daha önce Kâğıthane Baruthanesinde su gücüyle çalıĢan çarklarla barut üretilmiĢti. Dolayısıyla Osmanlı, su gücünden yararlanmaya da yabancı değildi175

.

ġehremini Baruthanesinde 1698 yılında meydana gelen patlamadan sonra yeterli miktarda suyu olması ve Ģehrin dıĢında bulunması gibi nedenlerle Kâğıthane Baruthanesinin tamir edilerek faaliyete geçirilmesi düĢünülmüĢse de bu bölgenin bahar ve yaz mevsimlerinde mesire yeri olarak kullanılması, mesire eğlencelerinde kullanılan tüfekler sebebiyle can güvenliği bulunmaması ve etrafa sıçrayacak bir ateĢin baruthaneye ulaĢarak yeni bir yangına sebebiyet verebileceği endiĢesiyle bu fikirden vazgeçildi.

Baruthane için uygun yer arandı. Marmara Denizi kenarında bulunan Yedikule yakınlarındaki Ġskender Çelebi Bahçesi, sel sularının toplandığı derenin suyu çok olmasa bile baruthanenin su ihtiyacını karĢılayabilecek nitelikte olması, meskûn

175 _{“Sene (…) tarihinde bu „aynü‟l-hayât kenârında bu Bâyezid-i Veli inşâ itmiştir. Ba„dehu} Süleyman Han kargîr binâ idüp üzerine kurşun örtmişdir. Ammâ kargîr kubbe değildir. Cebehane ocağından barudcıbaşısı ve kethüdası ve çavuşları ve iki yüz neferâtları vardır. Bu kârhane içre yüz „aded tuç havanlardır kim her biri onar kantar gelir tuç havânlardır. Ve gûnâ-gûn çarhları vardır kim görmeğe muhtâçdır. Takrîr ile fehm olunmaz. Nehr üzere çarhları ve dollâbları vardır. Nehrin bendlerin açub dollâblar devrân itdükçe içerde çarhlar dönüp kırk ellişer vakiyye demir desteler darb idüp havân içre barudu döğüb cümle hüddâmlar ağaçlar ile karışdırmakdadırlar. Allâhümme „âffinâ, demir al havana dokunursa âteş çıkub cümle huddâmları tayr-ı ebâbil gibi hevâya perrân giderler. Bir muhâtıra yerdir. Temâşasına dahi hüsn yokdur ve bu çarhlar dest- zenlerin tarabından ra„d-var bir sadâ hâsıl olur kim âdemin magazı lerzân olur. Ammâ „ibretnümâ temâşâgâh serden-geçdidir. Hemân „arif olan genyakdan temâşâ idüp Kâğıthâne tekyesinde cân sohbeti ide.” Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnâmesi Topkapı Sarayı Bağdat 304 Yazmasının Transkripsiyonu, I, çev. Orhan ġaik Gökyay, hzl. Robert Dankoff, Seyit Ali Kahraman, Yücel

Dağlı, Yapı Kredi Yayınları, Ġstanbul 1996, s. 207; Kâğıthane Baruthanesinde su gücüyle üretim yapılması hakkında bkz. BOA. MAD. 3992, s. 264-266; 7647, s. 84-85; RaĢid Mehmed Efendi,

Tarih-i Raşid, II, Ġstanbul 1282, s. 441-442; Defterdar Sarı Mehmed PaĢa, Zübde-i Vekayiat, hzl.

Abdülkadir Özcan, Türk Tarih kurumu Yayınları, Ankara 1995, s. 648; Erdoğan, İstanbul

Baruthaneleri, s. 122-124; Gölen, Baruthane, s. 29-31. P. G. Ġnciciyan, 18. Asırda İstanbul,

Tercüme Notlar: Hrant H. Andreasyan, Ġstanbul 1976, s. 94. Dumansız barutun icadından sonra Osmanlı Devleti de dumansız barut üretmek için çalıĢmalara baĢladığında Baruthane-i Âmirede dumansız barut fabrikası kurulmuĢtur. Dumansız barut üretimi için nitroselüloz yapımında kullanılan pamuğun asitlendikten sonra defalarca yıkanması gerekmektedir. Burada bir kez kullanılan suyun bir kez daha kullanılması mümkün değildir. Bundan dolayı Baruthane-i Amire‟nin bulunduğu yerde yeterince su bulunmaması devletin yeteri kadar suyu bulunan baĢka mahaller arayıĢına girmesine neden olmuĢtur. 18 Z 1310 (3 Temmuz 1893), BOA.YPRK.SGE. 5/41.

60 mahal dıĢında bulunması, deniz kenarında olması, gerekli mühimmat ve diğer malzemenin kayıklarla taĢınmasına elveriĢli olması sebebiyle tercih edildi176

. Bu ifadelerden de anlaĢılacağı gibi Ġstanbul Baruthanesinin suyu, sel sularından ibarettir. Bu yüzden buraya su gücüyle idare edilen çarkların kurulması mümkün olmadı. Suyla idare edilecek çarkların kurulabilmesi için su debisinin devamlılık arzetmesi aranan Ģartların baĢındaydı. Suyla idare edilmesi planlanan çarklar için nitelikli bir araĢtırma yapılacak177

ve uygun bulunan yer yeni baruthanenin yerini ve adını belirleyecektir178.