A- BARUTHANENĠN KURULUġUNU GEREKTĠREN SEBEPLER
4- Gelibolu ve Selanik Baruthanelerinin Kapatılması
Gelibolu ve Selanik Baruthanelerinde üretilen barut gerek kalite gerekse miktar bakımından devleti tatmin etmeyince bu baruthanelerin gerekliliği sorgulanmaya
3; 7816, s. 8; 8992, s. 2; BOA.KKb. 6687, s. 5; 6690, s. 2; 6692, s. 2; 6693, s. 2; 6695, s. 4; 6697, s. 6; 6698, s. 1; 6699, s. 2; 6702, s. 2; 6704, s. 8/1; 6705, s. 4; 6706, s. 4; BOA.D.MKF.d. 6671, s. 2; 7687, s. 2; 30664, s. 2; 31193, s. 4; 31396, s. 2; 31463, s. 2; 31662, s. 2; 31694, s. 2; BOA. C.AS. 3709, 6329, 18281; 18635; 19849; 28560; 28952; 40427; BOA. C.İKTS. 1270; BOA. HAT. 56867, 55973; 9629.
152 BOA.HAT. 167/7035; BOA. C.AS. 17989; 14983; 11731. 153BOA. HAT. 167/7035.
154 7 S 1211/12 Ağustos 1796 BOA. C.AS. 24374. 155
“Benim vezirim bu kâfirin İngiltere ile münâsebeti yokdur ve baruthaneden töhmet ile tard
olundu. Cânîb-i miriden bu kadar halkın matlubâtı pesmânde olub idâre olunamıyor iken bilâ- muceb müzevvir kâfire niçün mahiye tayin olunsun hıdmet itdirse mukavele üzere hakkını almadı mı? Böylelikle miri idare olunmaz dikkat ister.” BOA. HAT. 167/7035.
156BOA. C.AS. 943; 1527; 2042; 24374; 25197; BOA. HAT. 262/15142; 288/17274;1356/53137. 157BOA.HAT.588/28920; 588/28920-A; 588/28920-B; 588/28921; 588/28921-A; 588/28924;
55 baĢlandı158. Nizâm-ı Cedîd reformları çerçevesinde kısmi çözümlerle devlet
baruthanelerinde istenilen miktarda ve kalitede barut üretilemeyeceği anlaĢılınca ciddi bir yapılanmaya gidildi. Eski üretim metodlarıyla istenilen baĢarıya ulaĢılamayacaktı. Bunun üzerine, modern tarzda üretim yapacak bir baruthane kurulmasına karar verildi. Bazı belgelerde de ifade edildiği gibi Azadlu Baruthanesi, Gelibolu159 ve Selanik Baruthanelerinin160 alternatifi olarak inĢa edildi. III. Selim‟in bir hatt-ı hümayunu bunun delilidir: “Resmi yapılsun ve keşf olunsun inşa„llâh
yapdırırız Gelibolu terk ile levâzımâtını buraya nakl ve „imâl barut pek güzel ve münâsib olur”161
.Yeni baruthane kuruluncaya kadar Gelibolu ve Selanik Baruthanelerinde üretime devam edildi.Azadlu Baruthanesi kurulmazdan önce Gelibolu Baruthanesinde 1790-1791 yılında üretilen barutun kertesi ölçüldüğünde ince perdaht barutun 16-17 kerte menzili olduğu, kaba barutun da 13-14 kerte menzile sahip olduğu tespit edildi162. Yine Osmanlı baruthanelerinin kapsamlı bir
ıslahata tabi tutulduğu yıllarda (1208/1794) kaleme alındığı tahmin edilen bir belgeden anlaĢıldığı kadarıyla; Osmanlı barut üretiminde nihai hedef olarak ortaya konulan Ġngiltere barutlarından özel bir maddeyle karıĢtırılan Ġngiltere barutunun kertesi 34, Ġngilizlerden alınan barutla yapılan denemede bu barutun kertesi 32 olarak ölçülmüĢken Gelibolu Baruthanesinde üretilen barutun kertesi 6 olarak kaydedilmiĢtir163. Bu belgeden de anlaĢıldığı kadarıyla Gelibolu Baruthanesinde
üretilen barutun menzili, nihai hedefin yaklaĢık % 20‟sine denk gelmektedir.
Bu yetersizlik nedeniyle ihiyaca cevap verebilmek adına önce devlet baruthanesinde (Baruthâne-i Âmire ya da İstanbul Baruthânesi) gerekli tadilat ve düzenlemeler yapıldı. Baruthanenin eksiklikleri giderildi. Daha sonra Azadlu Baruthanesi adıyla modern tarzda üretim yapacak bir baruthane kuruldu. Ġstanbul ve Azadlu Baruthaneleri için istenilen miktarda güherçile temin edilebilirse ihtiyaç miktarı kaliteli barut üretmenin mümkün olacağı yapılan incelemelerden anlaĢıldı.
158 5 N 1208 (6 Nisan 1794), BOA. C.AS. 19849. 159
R 1215 (Ekim-Kasım 1800), BOA. C.AS. 49148.
160 20 Z 1214 (15 Mayıs 1800), BOA. C.AS. 8978. 161 BOA.HAT.1404/56771.
162
4 Ca 1206 (30 Aralık 1791), BOA. C.AS. 41129; 24 S 1205 (2 Kasım 1790), BOA. C.AS. 3704.
163 BOA. C.AS. 19579. Bu belgede tarih bulunmamaktadır. Ancak bu belgeyle hemen hemen aynı
bilgileri içeren bir baĢka belgeden bunun yazıldığı yıl tespit edilmiĢtir. Tarihlemede karĢılaĢtırma unsuru olarak kullanılan belge için bkz. 5 Za 1208 (4 Haziran 1796), BOA.C.AS. 2990.
56 Karar gereği 1211 yılı mart ayından (mart/nisan 1797) itibaren Selanik Baruthanesinin güherçile temin ettiği yerler, Azadlu Baruthanesine bağlandı. Bu tarihten sonra Selanik Baruthanesinde üretim yapılmadı. Selanik Baruthanesine güvenilir bir mutemet atandı. Eski ve yeni barutlar tartıldı. ÇeĢitli aletleri, kazanları, bakır havanı ve diğer aletleri güvenilir bir yere kaldırılmak için yerel görevlilere sorumluluk verildi. Tüm eĢyanın bir deftere kaydedilmesi, satılabilecek ahĢap vb.nin parasının Ġstanbul‟a gönderilmesi emredildi. Kalan güherçile, kükürt ve odun kömürü gibi hammaddelerin bir gemiye yüklenerek Ġstanbul‟a gönderilmesi emredildi164
. Selanik Barutanesi kapatıldığı için bu barutaneye yeni bir güherçile emini atanmadı. Üsküp Güherçile Emini Üskübî Ali Bey‟e her sene Selanik Baruthanesi için temin ettiği 60.000 vukıyye güherçileyi Azadlu Baruthanesine teslim etmekle mükellef kılındı.
Azadlu Baruthanesi daha önce bölgeden 75.000 vukıyye güherçile temin ettiği için bu miktara Selanik Baruthanesinin 60.000 kıyye güherçile payı da eklenince toplam 135.000 vukıyye güherçilenin bölgeden toplanarak Azadlu Baruthanesine teslimi emredildi. Selanik Baruthanesinin ocaklıkları (avarız ve nüzul vergileri karĢılığında yapılan hizmet) olan yerlerin de Azadlu Baruthanesine devri ve kıyyesi yirmibeĢer paradan Üsküp‟te ve Selanik‟te ocaklık olarak güherçile üretmekle mükellef yerlerin ocaklık miktarı temin edecekleri güherçile miktarı düĢüldükten sonra geriye kalan güherçile bedelinin Azadlu Baruthanesi güherçile emini tarafından verilmesi kararlaĢtırıldı165
.
Selanik Baruthanesi kapatıldıktan sonra buradaki hammadde, malzeme, eĢya vb.nin nasıl değerlendirileceği meselesi gündeme geldi. Selanik Baruthanesine ait güherçileyle, tedariki zor alet ve eĢyanın Azadlu Baruthanesine gönderilmesi, tedarikinde güçlük çekilmeyecek eĢyaların, aletlerin satılarak parasının MübaĢir Ġbrahim‟e ve Edhem‟e teslim edilerek Ġstanbul‟a gönderilmesi emredildi. Satılmayıp saklanması gereken eĢya ve malzemenin Vardar Kalesinde muhafaza edilmesi,
164 BOA.HAT. HAT. 273/16082; Benzer nitelikte bilgiler için bkz.15 N 1211 (14 Mart 1797), BOA. C.AS. 38572; 15 N 1211 (14 Mart 1797), BOA. C.AS. 16334.
165
BOA. HAT. 273/16082; 15 ġ 1211 (13 ġubat 1797), BOA. C.AS. 38572. Yine benzer bilgiler için bkz. 15 Ca 1209 (8 Aralık 1794), BOA.C.AS. 49934. Selanik Baruthanesi kapatıldıktan bir süre sonra tarlasının ve arazisinin malikane usulü gereğince 4000 kuruĢluk muaccele ücretiyle ihale edilmesine karar verilmiĢtir. 21 S 1215/14 Temmuz 1800, BOA. C.ML. 1146
57 kazanların da Üsküp Güherçile Emini Ali Bey‟e satılması, binaların ve çarkların yıkılmaktan korunması için ilgili kiĢilere gereken uyarıların yapılması emredildi. Satılan malzemeden ve eĢyadan elde edilen 3.503,5 para mübaĢirlere teslim edildi166
. Selanik Baruthanesine ait bir büyük konak, dükkanlar, bağlar, bahçeler, tarlalar, çayırlar, bostanlar vb. gibi gayr-ı menkuller boĢ bırakılması durumunda harab olacaktı. Ancak bu gayr-ı menkullerin baruthaneye bir katkısı da olmayacağından bir muaccele bedeli belirlenerek malikane usulüyle birine verilmesi ya da satılması gerekti. Yapılan incelemede baruthaneye ait taĢınmazlara zarar verilmemesi karĢılığında 250 kuruĢ mal-ı miri (devlet malı bedeli), 25 kuruĢ kalemiye ücreti, 500 kuruĢ faiz hesabıyla toplam 4.000 kuruĢa malikane usulüyle bir Ģahsa verilmesine karar verildi167
.
Aynı Ģekilde Gelibolu Baruthanesi kapatıldıktan sonra bu baruthaneye güherçile temin edilen Gelibolu, Biga, Karesi gibi sancakların ocaklıkları Azadlu Baruthanesine bağlandı. Gelibolu‟dan temin edilecek güherçile 3.791 vukıyye, Biga‟dan temin edilecek güherçile 4.400 vukıyye ve Karasi‟den temin edilecek güherçile de 3.623 vukıyyedi. Gelibolu Baruthanesi için ocaklık kaydedilen bu yerlerden Azadlu Baruthanesine ocaklık olarak bağlanan güherçile toplam 11.814 kıyyedir. Bu miktardaki güherçilenin bedeli 8.500 kuruĢtur168
.