ġehir DıĢında Su Bulmak Ġçin Yapılan Etütler

Azadlu Baruthanesinin kurulduğu yıllarda barut üretim teknolojisi değiĢmiĢ ve hayvan gücüyle çalıĢan çarkların ve tokmakların yerini su gücüyle çalıĢan çarklar almıĢtır. Dönemin en büyük ve merkez baruthanesi olan Baruthâne-i Âmirede (Ġstanbul Baruthanesinde) 1208/1793-1794 yılında teknolojik değiĢikliğe gidilerek su gücüyle çalıĢan barut çarklarının kurulmaya çalıĢılması bunun bir göstergesidir. Nitekim Baruthaneler Nazırı Ali Râik Efendi, Ġstanbul Baruthanesindeki çarkların idaresi için civarda bulunan su kaynaklarının kullanılmasına dair düĢüncelerini bir takririyle padiĢaha iletmiĢtir. PadiĢah da bu iĢin mühendis teminine bağlı olduğunu belirterek çarkların döndürülmesi için gerekli su kaynaklarının araĢtırılması istemiĢtir. PadiĢahın isteğiyle önce kendiliğinden akan su olup olmadığı su nazırı ve mimar ağa tarfından araĢtırılmıĢtır. Neticede Üsküdar havalisindeki BostancıbaĢı Köprüsü Deresinde, Kadıköy Deresinde ve Kurbağalı Derede yaz günlerinde ikiĢer cümle kalyonları ve sefîneler pârelenüp ve gark olup, deryânın yüzü insân ve hayvan leşi ile ebniye ve kereste ile mâlâ-mâl ve iki kürekli bir kayık dahi kalmadı deyü nakl olunduğu…”

Taylesanizâde Hâfız Abdullah Efendi, Taylesanizâde Hâfız Abdullah Efendi Tarihi İstanbul‟un

Uzun Dört Yılı (1785- 1789), I, hzl. Feridun M. Emecen, Tabiat ve Tarih Vakfı Yayınları, Ġstanbul

2003, s. 371.

210 _{Ahmed Lütfi Efendi, Vak„anüvis Ahmed Lütfi Efendi Tarihi, II-III, Yapı Kredi Yayınları &}

70 lüle suyun ancak bulunabileceği tespit edilmiĢtir. Yine Göksu Boğazında da yaz günlerinde 2 lüle kadar su temin edilebileceği, Beykoz yakınlarında padiĢah için un öğütülen değirmeninin suyunun yaz aylarında 12 lüle olduğu anlaĢılmıĢtır. Rumeli sahilinde Büyükdere‟de 3 lüle su bulunabileceği anlaĢılmıĢtır. Tüm araĢtırmalar sonunda bu kaynaklar dıĢında yakınlarda baĢka su kaynağı olmadığı, bu kaynakların da doğru değerlendirilebilmesi için keĢfin suyun en az seviyeye düĢtüğü yaz mevsiminde yapılması gerektiği ifade edilmiĢtir. Bu araĢtırmalar Ġstanbul merkeziyle sınırlanmamıĢ, Ġstanbul‟a 9 saat mesafede bulunan Ġznikmid Körfezi‟ndeki Hereke‟deki bir ırmağın yazın 10 değirmen, kıĢın da 20 değirmen idare edebilecek suyu bulunduğu anlaĢılmıĢtır. Yine Ġznikmid karĢısında Değirmenderesi adlı mahalde bulunan bir ırmağın yazın 20, kıĢın 40-50 değirmen idare edebilecek suyu bulunduğu tespit edilmiĢtir. Neticede baruthane yakınlarında bir kaynak bulunması gerekince mimar ağa, su nazırı ve diğer su yolcu ustaları birlikte Baruthane-i Âmireye gitmiĢlerdir. Han Çiftliği Deresi‟nde bulunan suyun baruthaneye getirilerek çarklar için kullanılması istenmiĢtir. Suyun Han Deresi çiftliğinden uzaklığının 3 çar yekden (3 çeyrek/45 dakika) fazla olduğu ve bir saatte devn olmak (ulaĢma) hesabı üzerinden baruthaneye kadar ulaĢtırılabilmesi için yapılacak yol uzunluğu ölçüldüğünde 5000 zira mesafesi bulunduğu [1 zira= 0,758 m olarak yuvarlanmıĢtır. 5000 zira yaklaĢık 3.790 m] ve su kaynağının baruthane zemininden 6 arĢın yüksekte [yaklaĢık 4,548 m] olduğu tespit edilmiĢtir. Su miktarı Han Çiftliği yakınlarında 10 lüleyken çiftlikten uzaklaĢtıkça bu miktarın azaldığı saptanmıĢtır. Baruthaneye kadar olan yol üzerinde baĢka su kaynakları bulunduğuna iĢaret edilerek bunlar haricinde de baruthanenin 1 lüle suyuyla boĢ bir çeĢmenin yine 1 lüle suyu bulunduğu belirtilmiĢtir. Bu su kaynakları da getirilecek suya ilave edilerek suyun etrafı çevrilerek muhafaza edilirse, 15 lüleden fazla su elde edilebileceği hesaplanmıĢtır. Bu miktarda suyun 3 barut çarkını rahatlıkla çevirebileceği ifade edilmiĢtir. Su gücüyle döndürülecek 3 çarkla eski usul üzere hayvan gücüyle çalıĢan 20 çarktan 20 kat daha fazla barut üretmenin mümkün olduğuna dikkat çekilmiĢtir. KeĢif sonuçlarının kaydedildiği deftere, ayrıca ilave edilecek su kaynaklarının, yapılacak köprülerin ve diğer bazı levazımat masraflarının dahil edilmediği belirtilmiĢtir. Bundan sonra gerek katmaların gerekse köprü ve diğer levazımat giderinin genel

71 masrafa ilave olunacağı belirtilmiĢtir. Getirilecek suyun bir yerde toplanması için havuz yapılması kararlaĢtırılmıĢtır. Bu havuzun su getirme çalıĢmalarından sağlanacak yarar bakımından önemine dikkat çekilerek havuz ne kadar geniĢ ve büyük olursa o kadar fazla su toplanabileceğinden çarkların döndürülmesinin o kadar rahat olacağı belirtilmiĢtir Mimar ağa, gerekli malzemenin fiyatını ve yapılacak masrafı tespitle görevlendirilmiĢtir. Yapılan inceleme sonunda tutulan defter, mimar ağaya verilmiĢtir. Mimar ağa yaptığı incelemede, havuzun gerek uzunluk gerekse geniĢlik bakımından fazla büyük olduğuna hükmederek, bir miktar daha küçültülmesinin uygun olacağını, aksi takdirde havuzun içinde toplanacak suyun basıncına dayanamayacağını ifade etmiĢtir. Havuzun daha dayanıklı olması için etrafının payandalar ile çevrilmesi gerektiğini vurgulamıĢ, 90 zira uzunluğunda, 45 zira geniĢliğinde bir havuz yapılmasının uygun olacağını belirtmiĢtir. Ayrıca büyük havuzun, muslukların vb.nin yapılması gereken bina ve müĢtemilatın çizimlerinin isimleriyle birlikte ayrıntılı olarak kaydedilmesi istenmiĢtir. Daha sonra su nazırı ve diğer görevliler, inĢaat malzemelerinin nasıl temin edileceğini, ve binanın ne kadar masrafla inĢa edilebileceğini müzakere etmiĢlerdir. Beyaz taĢın Makri Köy‟den, kirecin Topkapı ve Edirnekapı civarındaki kireç fırınlarından, tuğlanın baruthane yakınındaki tuğla imalathanesinden temininin daha ekonomik olacağı ifade edilmiĢtir. ĠnĢaatın 111.820 kuruĢ masrafla tamamlanabileceği hesaplanmıĢtır. TaĢ köprü inĢası acil olmadığı için bu hesaba dâhil edilmemiĢtir. ĠnĢaata ilkbaharda baĢlama karar alınmakla birlikte kurĢun borularla 2 parmak battal künklerin hazırlanmasına baĢlanması istenmiĢtir. Baruthane nazırının bu takririni, defterdar onaylamamıĢtır. Defterdar, keĢiften sonra tespit edilen meblağın sıhhatli olmadığını ileri sürmüĢtür. Mevsimin su keĢfi için uygun olmadığını zira kıĢın çok görünen suyun yazın çok azaldığını, hatta bazen tamamen kuruduğunu ifade etmiĢtir. Ayrıca esas kaynağa ilave edilecek suların etrafının nasıl çevrileceği ve kaynağa nasıl ilave edileceğinin gereği gibi açıklanmadığını vurgulayarak suyun getirileceği güzergâhın ayrıntılı çiziminin yapılması gerektiğini, ayrıca mahir bir mühendis çalıĢtırılması gerektiğini dile getirmiĢtir. KeĢfin bu hususlara göre tekrar yapılmasını ve masrafın

72 buna göre tekrar tespitini istemiĢtir Burada belirttiği üzere hareket edilmesini ve baharda inĢaata baĢlanmasını istemiĢtir211.

Osmanlı Devletinin barut üretim teknolojisinde hayvan gücü ile devreden çark sistemi kullanımından su gücü ile devreden çark sistemine geçmesi bir zaruretin sonucuydu. Zira üretilen barutun miktarı ve kalitesi bakımından bir standardın sağlanması için her zaman aynı güçle devreden çarkların kullanılması zaruriydi. Yine Osmanlı Devleti, yenileĢme çabalarının bir gereği olarak devlet sisteminin pek çok alanında yaĢanan değiĢiminin/dönüĢümün bir gereği olarak yeni bir baruthane kurması gerekmekteydi. Bu değiĢim döneminde barut üretimiyle birlikte sanayinin pek çok kolunda öncülüğü sonraları BarutçubaĢı Ailesi olarak anılacak olan Dadyan Ailesinin fertleri yapacaktı.