Stres:

Sözcük anlamı gerilim, zorlanma ve basınç olan stres kelimesi, Latince „Estrictia‟ fiilinden türetilmiĢ bir kelime olup, genel olarak organizmaya zarar veren etkenler ve bu etkenlere karĢı organizmada ortaya çıkan olumsuz değiĢiklikler ve tepkiler Ģeklinde tanımlanmaktadır (ġahin N. , 1998:1)

Stres insanın iç dengesini ve uyumunu bozan zorlama olarak tanımlanır (Tarhan, 2006:143). Bir baĢka tanımda stres; kiĢinin içerden veya dıĢarıdan gelen ve mevcut dengeyi veya duygusal, biliĢsel, soysal iĢleyiĢi bozma eğilimi gösteren ve onu bu dengeyi korumaya veya bozulan dengeyi yeniden kurmaya yönelik yeni davranıĢlara zorlayan gerçek ya da algılanan uyarıcılara verdiği fiziksel-ruhsal-biliĢsel tepkiler olarak karĢımıza çıkmaktadır (Budak S. , 2000:704).

Stres organizmanın bedensel ve ruhsal sınırlarının tehdidi ve zorlanmasıyla oluĢan bir durumdur. Yani bireyin uyumunu bozan, tehlikeye atan, gücünü azaltıcı olarak değerlendirilen birey ve çevre arasındaki etkileĢimdir (Lazarus ve Susan Folkman, 1984).

53

Stres, bireyin dıĢında gerçekleĢen nesnel bir zorlayıcı uyarıcı durum karĢısında verdiği tepkidir (Abramson, Metalsky, ve Alloy, 1989). Stres tepkisi, ortamda ne olduğuna bağlı olmanın yanı sıra, bireyin var olan faktörü nasıl algıladığı ve nasıl tepki verdiği ile iliĢkilidir (Tümkaya, 1996:1). Yani benzer koĢulları, bireyler farklı görüp tanımlayabilmektedir (Aslan, 2007).

1.1.6.1. Stresle BaĢa Çıkma

BaĢa çıkma, kiĢinin kendisi için stres verici olaya karĢı direnmesini (güçlüğü yenmesini) belirten, söz konusu durumlara karĢı dayanma amacıyla gösterdiği davranıĢsal ve duyuĢsal tepkilerin tümü olarak tanımlanır (Lazarus ve Susan Folkman, 1984).

YaĢanan stresli bir durum veya olayla baĢa çıkmada birey ya ayrı bir Ģekilde veya birlikte kullanabileceği iki yolu deneyebilir. KiĢi kendisinde stresli durum oluĢturan olay ya da durumu değiĢtirmeye çalıĢır. Bu çabaya “Probleme dayalı baĢa çıkma” denir. KiĢi stres yaratan durumla ya da olayla ilgili duygularını mevcut stresli durum değiĢtirilemeyecek nitelikte olsa bile hafifletmek için uğraĢır ve kendini değiĢtirmeye çalıĢır. Buna da “duygu odaklı baĢa çıkma” denir (Lazarus ve Susan Folkman, 1984). Stresle baĢa çıkma bireyin iç ve dıĢ dünyanın yarattığı gereksinim ve zorlukları gidermek, onları kontrol altında tutmak, gerginlikleri azaltmak için gösterdiği biliĢsel, duyuĢsal ve davranıĢsal çabalardır (Basut, 2006; BaltaĢ ve BaltaĢ, 1988:24).

Stresle baĢa çıkma psikolojik ve beden sağlığını korumak; üretici, verimli ve sağlıklı bir yaĢam sürebilmek için gereklidir. Stresle baĢa çıkma sürecinde amaç stresten kaçmak değil, organizmayı riskler karĢısında koruma içgüdüsü ve çabasıdır. Stres kaynaklarının, bireyin stres yaĢamasına etkileri yadsınamaz. Ancak stresle baĢa çıkma becerisi, bireyin çok boyutlu kendi düzeyi ile ve biliĢsel süreçleri ile ilgilidir (AvĢaroğlu ve TaĢğın, 2011).

Stres, organizmanın bedeni ve ruhi sınırlarının tehdit edilmesi ve zorlanması ile ortaya çıkan bir durumdur. Yani bireyin istek ve ihtiyaçlarından bir engellenme veya kendini değerlendirmesinde bir kayıp ya da tehdit söz konusudur. Tehdit ve zorlanmalar karĢısında kiĢi kendini korumaya yönelik bir tepki zincirini harekete geçirme özelliğine sahiptir. Bu durum genellikle "savaĢ ya da kaç" diye adlandırılan cevabın ortaya

54

çıkmasıyla sonuçlanır. Bu savaĢ ya da kaç diye tanımlanan durum, bireyin bedeninde bazı semptomlarla sonuçlanmaktadır. Bunlar, solunumu sayısı artar (bedene daha fazla oksijen sağlanır), kalp vurum sayısı artar ve kan basıncı yükselir (bedenin gereken bölgelerine gerekli kan takviyesi yapılır), kas gerimi artar (kuvvet gerektiren iĢlere hazırlık yapılır), sindirim yavaĢlar veya durur (iç organlardaki kan, kas ve beyne geçer, bağırsak ve mesane adaleleri gevĢer), gözbebekleri büyür (daha fazla ıĢık alınarak algıyı güçlendirmeye yardımcı olur), bütün duyumlar artar (dıĢ ortamdan daha çok haberdar olunması sağlanır), kanda alyuvarlar artar (beyne ve kaslara daha fazla oksijen taĢınır). Stres nedeniyle dengenin bozulması, yukarıda belirtilen ve canlılığı korumaya yönelik alarm tepkisinin yaĢanmasına sebep olur. Bozulan dengenin tekrar kurulması için yeni duruma uyum sağlanması gerekmektedir. (BaltaĢ ve BaltaĢ, 1988:23-25).

Probleme dayalı baĢa çıkma yönteminde birey, öncelikle sorunu tanımlar, soruna alternatif çözümler üretir, ürettiği çözümleri değerlendirerek en uygun çözümü veya çözümleri uygulamaya baĢlar. Duygu odaklı baĢa çıkmada ise, kiĢi bastırma, yansıtma, mantığa bürünme vb. savunma mekanizmalarını kullanarak gerçeği olduğundan farklı algılamaya çalıĢır. Aynı zamanda yaĢadığı sorunu zihninden atmak için fiziksel egzersizler yapmayı, öfkeyi dıĢa vurmayı, dostlarından destek aramayı ihtiva eden bazı davranıĢa yönelik çabaları gerçekleĢtirir (Lazarus ve Susan Folkman, 1984).

1.1.6.2. Stres kuramları

1.1.6.2.1. Fizyolojik Stres Kuramı

Canon ve Selye‟nin liderliğinde, ilgili kuramında, “Stres anında gösterilen tepkiyi stres olarak tanımlamıĢlardır. Kan basıncının yükselmesi, kalp atıĢının hızlanması, aĢırı terleme ve buna benzer fizyolojik tepkiler tümü strestir.” Canon, stres esnasında bedenin sarf ettiği tepkiyi “savaĢ veya kaç” tepkisi olarak isimlendirmiĢtir. Bu duruma göre stresin tanımı yeni bir boyut kazanmıĢtır. “Organizmanın kendi yaĢamını ve uyumunu tehdit eden herhangi bir uyarıcıya gösterdiği tepki, stres olarak tanımlanmıĢtır.” (Yöndem, 2006:16)

Selye, hayvanlar ile yaptığı deneylerde vücudun stres anında üç aĢamada tepki gösterdiğini savunmaktadır. Genel Uyum Sendromu, olarak nitelenen bir süreci ortaya

55

çıkarmıĢtır. Buna göre, vücudumuz stres durumunda alarm, direnç ve tükenme olarak üç aĢamada tepki göstermektedir (Yöndem, 2006:17).

1.1.6.2.2. Nedensel Stres Kuramı

Nedensel stres kuramında, hangi tür yaĢam olaylarının, ne kadar stres yükünü ifade ettiğine yönelik araĢtırmalar önem kazanmıĢtır. Bu yaklaĢımda stres, bedenin zarar görmesine neden olan, dıĢtan gelen, tehlikeli-zarar verici bir “uyarıcı” olarak ele alınmıĢtır (Yöndem, 2006:19).

1.1.6.2.3. Psikolojik Stres Kuramı

Lazarus ve Folkman‟ın “ EtkileĢim Kuramı” en çok kabul gören psikolojik stres kuramıdır. Kurama göre; stres yalnızca dıĢsal etkilerden kaynaklı değildir. Strese neden olan, bireyin tamamen dıĢında gerçekleĢen olaylar değildir. Aynı zamanda stres bireyin yaralanabilirliği-incinebilirliği ve savunma sisteminin yeterliliğine bağlı olarak yaĢanan bir durumdur (Yöndem, 2006:21).

1.1.6.2.4. BiliĢsel DavranıĢçı YaklaĢım

YaĢamda karĢılaĢılan çeĢitli durumlar bireylerde farklı heyecansal tepkilere yol açar. Bu durum bireylerin duygularını da farklı biçimlerde ortaya koymalarına neden olur. Bireylerin nasıl tepkide bulunacağını, durumlara ve olaylara iliĢkin algıları ve onlara yüklediği anlamlar belirler. Duyguların temelini bireyin algıları ve olaylara verdiği anlamlar oluĢturur. Tüm duygusal durumlarda sinir sistemi uyarılmaktadır, fakat bireyin nasıl tepkide bulunacağına iliĢkin ipuçları, bireyin içinde bulunduğu koĢullar tarafından, diğer bir değiĢle çevre tarafından belirlenir nasıl tepkide bulunacağını, durumlara ve olaylara iliĢkin algıları ve onlara yüklediği anlamlar belirler. Duyguların temelini bireyin algıları ve olaylara verdiği anlamlar oluĢturur. Tüm duygusal durumlarda sinir sistemi uyarılmaktadır, fakat bireyin nasıl tepkide bulunacağına iliĢkin ipuçları, bireyin içinde bulunduğu koĢullar tarafından, diğer bir değiĢle çevre tarafından belirlenir (Morris, 2002; akt: Özmen A. 2006:22).