2. DİCLE BÖLGESİ’NDE TURİZM
2.5 Turizm Çeşitliliği
2.5.2 Soyut Kültürel Varlıklar
TRC3 Bölgesi barındırdığı zengin somut kültürel varlıkların yanında zengin bir soyut kültürel mirasa sahiptir.
Bölge’de Yezidi, Ermeni ve Süryani Hıristiyan cemaatleri çok yaygın olarak kendini göstermektedir. TRC3 Bölgesi’nde yer alan ve Süryani Hıristiyanları tarafından kutsal kabul edilen Turabdin Bölgesi, en eski Hıristiyan gelenek ve göreneklerini günümüze taşımıştır. Burada en eski dil kabul edilen ve Hz. İsa’nın ana dili olan Aramice konuşulmaktadır. 35 Farklı dil, gelenek ve görenekler, bölgenin yaşayan önemli soyut kültürel varlıkları arasındadır.
Bölge’de geleneksel olarak düğün ve diğer özel günlerde davul zurna eşliğinde oynanan halk oyunları36, aşk, ayrılık, kan davaları ve aşiretler arasındaki çekişmeleri konu alan türküler, uzun havalar, yöreye özgü giyim kuşamlar, geleneksel el sanatları ve yemek kültürü ile efsane ve destanlar Bölge’nin soyut kültürel varlıklarını oluşturmaktadır. İlahi ve tarihi bir aşk olayı olan Mem-u-Zin, Ermeni halk edebiyatının en ünlü eseri olan Sasuntsi Tavit (Sasun’lu Tavit) (Sasonlu Davut), Yezidi inancına göre yarı tanrı özelliklerine sahip olan ve kutsal kabul edilen Melek Tavus, yılanların şahı anlamına gelen Şahmaran (şah-ı meran) Bölge’ye has destan ve simgelerdir.
Bölge’ye özgü el sanatları, yemekler ve diğer turistik ürünler turizm sektörünü canlandırırken bölge kültürünün yaşatılmasına da katkıda bulunmaktadır. Bu ürünlerin pazarlanması da bölgeyi daha bir çekici hale getirmektedir.
Şırnak ili sahip olduğu zengin tarihi değerleri ile turistik açıdan önemli kültürel varlıklara sahiptir. Cudi Dağında Hz.Nuh’un gemisine ait mıh denilen büyük çiviler ve tahta kalıntıları mevcut olduğu söylenmektedir.
Kasrik Beldesinde Gutilerden kalma köprü, taştan yontulmuş sulama kanalı ve tarihi kalıntılar bulunmaktadır. Cizre İlçesindeki Yasef Köprüsü (Cizre Köprüsü), Hz. Nuh Türbesi, Mem-u Zin Türbesi, Kırmızı Medrese, İsmail Ebul–İz Müzesi ve Birca Belek Kalesi, Cizre Kalesi, Cizre Ulucami, Cizre Mir Abdal Camii, Cizre Nuh Peygamber Camii, Mehmet Ağa Kasrı, Güçlükonak İlçesindeki Fenikelerden kalma Finik Kalesi ve İdil İlçesindeki Merkez Cami ve Süryanilerden kalma çok sayıda kilise bulunmaktadır. Babil, Asur, Med, Guti, Selçuklu, Osmanlı, Rum, Arap, Emevi, Abbasi dönemlerine ait arkeolojik ve etnografik eserlerin bulunduğu, büyük fizikçi ve 60 makine mucidi İsmail Ebul-iz El Cezeri Müzesi Cizre ilçesinde bulunmaktadır.
Finik Ören Yeri, Şah Ören Yeri, Cizre’nin Kuzeydoğusunda, barındırmaktadır. Ulu Cami, Cumhuriyet Camii, Veysel Karani Hz. Türbesi, İbrahim Hakkı ve Hocası, İsmail Fakirullah Türbesi, Sultan Memduh Türbesi, Şeyh Muhammed El Hazin Türbesi, Hadervis Kilisesi ve Mir Yakup Manastırı burada bulunmaktadır.
İl merkezindeki dini yapıtların yanı sıra Hz. Veysel Karani’nin türbesinin bulunduğu Baykan İlçesi ve Hz. İsmail Fakirullah ile dini ilimlerin yanı sıra matematikten astronomiye tüm pozitif bilimlerin de işlendiği 58 esere sahip İbrahim Hakkı Hz.lerinin türbesinin bulunduğu Aydınlar (Tillo) ilçesi dini yönden önemli ziyaret yerlerini oluşturmaktadır.
Erzen Ören Yeri, Derzin Kalesi, İnce kaya (Kormas) Kalesi, İrun Kalesi, Şirvan (Küfre) Kalesi Siirt’in diğer kültürel varlıklarındandır.
Şırnak’ta asırlar boyu köylerde ve göçebe çadırlarında, klasik kilim tezgâhlarında elle dokuma sonucu üretilen Şırnak (Jirki, Guyan) kilimleri, büyük bir gelişme göstermiştir. Motif ve desen zenginliğinin sıra sıra dokunduğu “Şırnak Kilimleri” hakiki yün iplik ve kök boya uygulamasıyla elde edilmektedir. Şırnak kilimlerinde kullanılan tüm desenler yöreye hastır ve kilim üzerindeki şekiller, bölge insanının yaşantısından, doğanın şekil ve özelliklerinden esinlenilerek oluşturulmuştur. Şal-Şapik dokumacılığı, ipek halıcılığı, parzun, hurcizin (at
Siirt iline has bir el sanatı olan kilim ve Siirt battaniyesi, tiftiğin tamamen el emeği ile dokunmasına dayalı yöreye özgü bir sanat olup sadece bu kentte dokunmaktadır.
Örgüsü ve çözgüsü tamamen yün olan Siirt Kilimleri ve battaniyeleri kök boya ile boyanması nedeniyle yıllarca güzelliklerini muhafaza etmektedirler. Bunun yanında kök boya Jirkan kilimleri yörenin turistik ürünleri arasındadır.
Bakır işlemeciliği Siirt’teki bir diğer el sanatıdır.
Geçmişte kullanılan genellikle iki veya üç katlı olan “cas” evleri, Siirt’in geleneksel ev yapısının örneklerindendir. “Cas Evleri” yazın serin kışın sıcak tutma özelliklerine sahiptir. Alçı taşından elde edilen ve çabuk donan “cas” evlerin dış yüzeyine sürülmüştür. Evlerin pencere ve kapıları da Siirt’e has oymalarla süslenmiştir.
Şırnak Siirt
37 Şırnak Kültür Envanteri, Şırnak Valiliği, 2009.
Şal: Erkeğin boyuna göre dikilir. Geniş boru paçalı olup pantolon olarak giyilir.
Şapik: Göynek yani gömlek yerine geçen kollu giysidir.
Mardin’de eski çağlardan beri testi-çanak-çömlek, demircilik, bakırcılık, kalaycılık, kuyumculuk, gümüşçülük (telkari), iğne oyası, Midyat El Nakışı, tohum iğnesi, yorgancılık, oyacılık, boyacılık (Sibbeğ), dericilik (Dabbağ), sabunculuk, dokumacılık, Şal ü Şapik, kilimcilik, halıcılık (yün ve ipek), semercilik, keçecilik, tahta oymacılığı (Kakmacılık), sedef işlemeciliği, Halburculuk (Gürgen işlemeciliği), taş oymacılığı gibi geçmişten günümüze kadar yapılan yöreye has el sanatlarındandır. Mardin’in ilçelerinden olan Midyat, taş işçiliğinin en güzel örneklerini barındırmaktadır.
Mardin’in bu çok önemli ilçesi telkari diye bilinen gümüş işçiliğiyle de ünlüdür. Telkari tekniği ile yapılan gümüşçülük daha çok Midyat kökenli Süryani ustalar tarafından icra edilmektedir.
Mardin geleneksel evlerinin en önemli özelliği taş işçiliğidir. Evlerin yapımında kolay işlenebilen sarı kalker taşı kullanılmıştır. Taş evler sert iklime dayanıklıdır. Evlerin kapı ve pencereleri, sütuncuklar, kemerler ve Mardin’e özgü motiflerle bezenmiştir.
Batman ve yöresinde geleneksel el sanatları olarak önem arz edenlerin başında dokumacılık gelmektedir.
Dokuma sanatı Hasankeyf’te 5-6 esnaf tarafından halen icra etmektedir.
Diğer el sanatları; kadınlar tarafından evlerde yapılan iğne oyası, dantel, kaneviçe üzerinde nakış, yün çorap, kazak ve benzeri el örme işleridir. Bunun yanında
31
Mardin’in kendine özgü yemekleri, yörede yetişen bitkilerin yardımı ve yaşam tarzının belirleyiciliğiyle geleneksel bir boyut kazanmıştır. Yöreye has baharatlar kullanılarak lezzeti arttırılan geleneksel yemekler arasında, ikbebet (içli köfte), sembusek (kapalı Lahmacun), ırok (kızartılmış içli köfte), kibe, kitel raha, kuzu çevirme, kaburga, lebeniyye, ve zerde sayılabilir. Badem Şekeri, Midyat Kavunu, üzümü, Yeşilli Kirazı ve Derik Zeytini Mardin’e özgü ürünlerdendir.
Bol yağlı et yemekleri yanında, içli köfte, taze ve kurutulmuş sumaklı dolma, bumbar ve bağırsak dolmaları, Şam börek (kapalı Lahmacun) ve çok yaygın olan çiğ köfte ile birlikte yöreye özgü tiftik kıçıl denilen ve çamurdan yapılmış ocaklarda pişirilen tandır ekmeği ve taş ekmeği “Hevra”, perde pilavı, mercimek ve yayla çorbaları Batman mutfağının başlıca yemekleri arasında yer alır.
Şırnak Siirt
38 Kutlık: Bulgur ve yarmanın hamur haline getirilip, pişirildikten sonra yumurtaya bulanıp kızartılmasıyla yapılır.
Serbidev: Yarmanın pişirilip içinin açılmasıyla içine kurut (keşk-çortan) suyu ve yağ dökülür, kavurma parçaları dizilir.
Perde pilavı: yufkanın içine baharat, badem ve tavuk etinin karıştırıldığı pilav konur ve fırında pişirilir.
Kibe: İşkembe, bağırsak dolması.
Hekeheşandi: Yumurta bulanmış kıymalı pilavın kızartılması.
Şımşıpe: Kabak, soğan, patlıcan, domates dolması.
Meyre (mehir): Kabak ve pancar yapraklarının ayran ile karışımı.
Birinzer: Pirinç, şeker karışımından oluşur.
Mahmılatık: İnce bulgur ve mayalı hamurdan oluşur, turşu gibi kullanılır.
Fıreydin: Ceviz ve şeker karışımının serpildiği saç ekmeğinin kızgın yağda kızartılması.
Suryaz: Suryaz otu ve kavurmayla yapılır.
Kutlık, Serbidev, Perde Pilavı, Kibe, Hekeheşandi, Şımşıpe, Meyre (mehir), Birinzer, Mahmılatık, Fıreydin, Suryaz çeşitleri Şırnak’taki yöresel yemeklerdendir. 38
Siirt’e özgü yemekler arasında, Büryan (Perive) et yemeği ve fes şeklinde tencerelerde pişirilen Perde Pilav vardır.
Siirt Fıstığı ve Pervari Balı yöreye özgü olan diğer ürünlerdir.