Sosyal Nedenler

Kayıt dışı istihdama neden olan etmenlerin çeşitliliği oldukça fazladır. Genel nedenleri belirttiğimizde özele inildikçe daha farklı sebep görülmektedir. Ülke içindeki sosyal yapı, sosyal nedenlerin içinde, nüfus artışı, bunun neden olduğu güçler, çarpık yapılaşma, düzensiz yerleşim yerleri, bireylerin kişisel eksiklikleri (eğitim gibi) sebepler kayıt dışı istihdamın önünü açmaktadır.

Nüfus artışı, kayıt dışı istihdamın sosyal nedenlerinden biridir. Nüfus ülkeler için var olma, kalkınma, büyüme kaynağıdır. Yeterli nüfusun olmadığı ülkeler, ne kadar gelişmiş olsalar dahi büyümede süreklilik kaydedemezler. Bunu ileriye götürecek olan genç nüfusun varlığıdır. İş gücünü oluşturan genç nüfusun eksikliği, ülkelerin ekonomik yapılarına zarar vereceği gibi, siyasal iktidarlar bu eksikliği giderebilmek için işgücünü ithal etmek zorunda da kalabilirler. Genç nüfus eksikliği ülke ekonomisine zararı olduğu gibi, fazla olması da zarar vermektedir.43 Aşırı işgücü arzının olması ve talep yetersizliği refah artışına engel olmaktadır. Ayrıca aşırı nüfus fazlalığı devlet tarafından sunulan diğer hizmetlerde de yeterince faydalanamamaya neden olmaktadır. Mesela; eğitim, sağlık gibi temel hizmetlerde bütçeye ek yük getireceğinden kısıtlama görülebilmektedir.

İç göçler ve çarpık kentleşme, kayıt dışı çalışmada diğer bir sosyal nedendir. İşgücü arzındaki hızlı artış, ülke içinde iç göçlere ve bunun sonucunda olan çarpık kentleşmeye neden olmaktadır. Yeterli gelir elde edemeyen bireyler, köyden kente göç ederek buralarda kayıt dışı olarak istihdam edilmektedirler. Kayıt dışı istihdama ek olarak kent yerleşik düzeninin bozulması gerekli izinlerin

42 _{Tunç, 2007, 38.}

alınmadan yerleşim yeri inşa edilmesi, göç edilen kentteki sosyal yapının bozulması gibi yeni olumsuzluklara da sebep olabilirler. Kırsal kesimden kente olan göçün tek sebebi olarak nüfus artışının gösterilmesi pek doğru olmaz. Buna ek olarak tarımda makineleşme, toprakların paylaşımıyla yeterli verim elde edememe gibi sebeplerde göçün başlıca sebeplerindendir.44 _{Göçlerin verdiği}

olumsuzluklardan biri olan çarpık kentleşme veya gecekondulaşma, o bölgelerde yaşayan bireyleri de sıkıntıya itmektedir. Göç edenler buralarda kayıt dışı olarak veya geçimlerini sağlamak amacıyla enformel sektörlerde çalışarak gelir elde etmeye çalışmaktadır. Bunun sonucunda tüm bireyler hem gelir olarak hem de sosyal olarak problemler yaşamaktadır. Geçmişten günümüze kadar çarpık kentleşme ve iç göç sorunun sürekliliğini koruyarak devamlılığını sağlamıştır. Türkiye’nin coğrafik yapısı incelendiğinde tarıma elverişli topraklar kırsal kesimde yaşayan insanlar için vazgeçilmez olmuştur.45 _{Bununla birlikte ilerleyen}

yıllar itibariyle makineleşmenin artması, işgücüne olan ihtiyaç azalmıştır. Tarımda umduğunu bulamayan kırsal üreticiler, büyük kentlere göç ederek çarpık yapılaşmanın bir diğer boyutunu oluşturmuştur. İç göç ve çarpık kentleşmenin oluşmasının engellenmesi isteniyorsa işsizler için geçim sağlanabilecek kadar bir maddi desteğin sağlanması gerekir. Bu da işsizlik sigortası fonundan karşılanacak finans yoluyla gerçekleştirilebilinir.46

Kayıt dışı istihdamdaki sosyal nedenlerden biri de eğitim düzeyi ve işgücü niteliğinin düşüklüğüdür. Eğitim düzeyinin yüksek olması, istihdam edilebilmek için iyi bir fırsattır. Kayıt dışı çalışmadaki asıl problemlerinden biri de eğitimdeki eksikliktir. İşverenlerin düşük ücretle çalıştırma istekleri, eğitimsiz insanları tercih etmede önemli bir faktördür. Çalışanın sosyal güvenlik haklarından habersiz olarak irade dışı çalışmaları da eğitimsizlikten kaynaklanmaktadır. Kişi, yeterli bilgi birikimine sahip değilse, ayrıca bakmakla yükümlü bireylerin olması durumunda gelir elde etme ihtiyacından dolayı kayıt dışı olarak istihdam edilmeyi kabul etmektedir.

TÜİK'in 2010-2015 yıllarını kapsayan istatistiğinde; kayıt dışı çalışanların önemli bir kısmını okuma yazma bilmeyenler ya da ilk ve ortaokul mezunlarından

44 _{Ertuğrul Güreşçi, “Türkiye’de Köyden Kente Göç ve Düşündürdükleri”, Sosyo Ekonomi} Dergisi, Özel Sayı, S.131, 2011.

45 _{T.C. Bayındırlık ve İskan Bakanlığı}* _{Kentleşme Şurası, Kentsel Yoksulluk, Göç ve Sosyal} Politikalar, S.20, Ankara 2009.

46 _{Nusret Ekin, Kayıt Dışı Ekonomi Enformel İstihdam, (Yayın No:1995-17) İstanbul Ticaret} Odası, İstanbul, 1995.

oluştuğu görülmektedir. Örneğin, eğitimsizlerden % 90; ilkokul mezunlarından % 55; ortaokul mezunlardan % 33; genel lise mezunlarından % 25; meslek lisesi mezunlarından % 18; yüksek okul mezunlarından ise % 6 oranında kayıt dışı çalışma görülmektedir.47

Eğitim düzeyi ve işgücü niteliği birbirini tanımlayan iki öğedir ve çalışma ortamı için düşünüldüğünde aralarında paralel ilişki bulunmaktadır. Eğitim düzeyi yüksek olan bireylerde işgücü niteliği de yüksek olacağından işverenler için daima aranan kalifiye çalışanlar olacaklardır; fakat kayıt dışı çalışma alanlarına bakılırsa eğitim düzeyi düşük kişiler ağırlık kazanacaktır ve bu kişiler tarım ve bu tür üretim alanlarında kendilerini istihdam ettirirken, eğitimli ve işgücü niteliği yüksek kişilerde teknolojik, bilimsel ve son yy’ da hızla gelişen hizmet sektörünün üst görev alanlarında istihdamlarını sağlayacaklardır.48

Çalışma hayatındaki değişim, kayıt dışı istihdamdaki önemli sosyal nedenlerden biridir. 1980 sonrasında neoliberal küreselleşme süreci bağlamında artan uluslararası rekabet, neoliberal politikaların benimsenmesiyle devletin işveren rolündeki azalma, dış göçlere bağlı kaçak işçilik gibi ortaya çıkan ekonomik ve sosyal değişkenlerle birlikte yeni bir boyut kazanmıştır.49 _Özellikle

1970’den itibaren başlayan ekonomik kriz firmaları kar oranlarını arttıracak ve rekabete dayanma gücünü var edebilecek yöntemler aramaya itmiştir. Bunlardan en önemlisi işgücü maliyetlerini düşürmektir. Sermayesini arttırmayan işletmeler kendilerini küçülterek rekabete dayanmaya çalışmışlardır. Bu küçültmeyle sosyal güvenlik primi olarak ödenen ücreti düşürmeyi amaçlamışlardır. Çalışma hayatındaki değişimle beraber işletmeler maliyeti düşürme çabası açısından esnek çalışma biçimlerini yaygınlaştırmışlardır. Evde çalıştırma, taşeronluk, geçici olarak iş verme veya kısmi sürekli olarak çalıştırma vb. esnek istihdam şekilleriyle var olan sürekli ve güvenli istihdam biçiminden vazgeçmektedirler.50

Kayıt dışı istihdamı arttıran bir diğer sebep de hizmet sektörünün yaygınlaşmasıdır. Hizmet sektöründe kadınların ağırlıklı olarak çalıştırılması, çalışma hayatındaki değişimle hizmet işinin çocuk bakımı veya yaşlı bakımı gibi ev ortamında yürütülmesiyle kadınlara olan istihdamın artması ve bu işlerde prim

47_{Adnan Mahiroğulları, “Türkiye'de Kayıt Dışı İstihdam Ve Önlemeye Yönelik Stratejiler”,} Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi Ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, C.22, S.2, Y.2017, s.556.

48 _{Candan, 2007, 40.} 49 _{Mahiroğulları, 2017, 548.} 50 _{Karadeniz, 2011, 109.}

ve vergi ödeme gibi kesintilerin bildirilmemesi sebebiyle kayıt dışı istihdam oranında da artış görülmektedir. Ülkemizde de eve iş verme sistemi oldukça yaygındır. Bazı bölgelerde tarım ürünlerinin işlenmesi, bazı bölgelerimizde dokuma işi ve bazı bölgelerimizde de bakım işinin yaygın olması bunlara örnektir. Çalışma mevzuatımızda yer almaya başlayan bazı çalışma sistemleri de kayıt dışılığı arttırmaktadır. Taşeronluk sistemi asıl işi olan müteahhidin işi başka bir müteahhide vermesiyle kendisinin maliyeti düşürmesi ve aldığı işi kuralsız çalıştırmanın fazla olması sebebiyle daha erken bitirmesi hedeflenmektedir. İşin tamamlanmasıyla işi olan müteahhit problem yaşamadan ücretini almakta, bununla birlikte işi yapan alt müteahhidin işçileri ise çoğu durumda kayıt dışı olarak çalışmaktadır. Taşeronluk sisteminde inşaat işi daha çok olduğundan kayıt dışılığın görülmesi de oldukça fazladır.