Ekonomik Nedenler

Kayıt dışı istihdam tercihindeki önemli sebeplerden biri de ekonomik nedenlerdir. Kayıt dışı ekonomi içinde yapılan ticari faaliyetler, denetime yakalanma durumunda her iki taraf içinde büyük problemler oluşturur. Bunu göze alarak kayıt dışı ekonomik faaliyet yürüten işveren maliyetlerini azaltmayı işçi ise kazancını arttırmayı amaçlamaktadır. Ekonomik nedenler olarak aşağıdaki başlıklar örnek gösterilebilinir.

İşsizlik, kayıt dışı istihdamın ekonomik nedenlerinden en önemlisidir. Kayıt dışı istihdamında artmasında işsizlik, çok önemli bir paya sahiptir. İstihdam olanakları sınırlı olan ülkelerde kayıtlı sektörlerde istihdam edilemeyen işgücü, piyasa giriş ve çıkışın kolay olduğu, nitelik ve kalifiye gerektirmeyen işlerde örneğin, ev işçiliği fason üretimde bulunma, işportacılık, simit satışı, pazarlarda satıcılık yapma gibi iş imkanları, kayıt dışılığı tetiklemektedir.51

Enflasyon, kayıt dışılığın ekonomik nedenlerinden bir diğeridir. Enflasyon, fiyatlardaki sürekli yükseliş olarak tanımlanmaktadır. Bu yükseliş, alış gücünü azalttığından, insanların yaşam standartlarında düşüşe ve sonrasında sosyal problemlerin meydana gelmesine neden olmaktadır. Toplum içerisindeki huzursuzluk, genel itibariyle ekonomik geçimsizlikten kaynaklanmaktadır. Bu nedenle, yüksek enflasyon, insanları ek iş yapmaya ve kayıt dışı faaliyetlerde

51 _{Cemil Bekiroğlu, Türkiye’de İşsizlik Sorununun Çözümlenmesinde Uygulanan Ekonomi} Politikalarının Analizi (Yüksek Lisans Tezi), Kadir Has Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2010, s.215.

bulunmaya sevk etmektedir. 52 _{Enflasyon, ülke ekonomisine önemli ölçüde}

zararlar verir. Enflasyondaki tutarsızlık, gelirlerdeki tutarın sürekli değişmesine neden olacak ve kurumlar vergisinde de aynı şekilde değişimler yaşanacaktır. Gelirdeki değişimle vergi yükünde de paralel değişim söz konusu olacaktır. Bu yüzden belirsizliğin sürekli olduğu durumlarda ticari faaliyetlerini sürdüren işletmeler, sürekli değişen vergi yüküne karşı kayıt dışılığa yöneleceklerdir. Bütçe gelirlerinin elde edilmesinde prim ve vergi gelirleri önemli bir paya sahiptir. Enflasyonun oluşturacağı baskı nedeniyle faiz giderlerindeki artış bütçede sarsıntıya neden olacak, vergi gelirlerinde de düşüş meydana gelecektir. İstikrarın bozulduğu ortamda belirsizliği gören mükellefler, kayıt dışı faaliyetlerde bulunacaktır.53

Enflasyon sebebiyle borçlanmaya giden firmalar, finans sorunlarını yüksek faizli borçlanmalarla gidermeye çalışacaktır. Bu da yatırımların aksamasına ve ticaretin duraksamasına hatta gerilemesine neden olacaktır. Yüksek enflasyon, kayıt dışı faaliyetleri arttırdığı için yasal yollarla işlerini yürütmeye çalışan işletmeler de bu olumsuzluktan payına düşeni alacaktır.54 _{İşletmeler, ödemeleri}

gereken primleri önlemek amacıyla kayıt dışı işçi çalıştırıp, üretim faaliyetlerini de bu şekilde kayıt dışı olarak yürütmektedir.

Enflasyon etkisiyle satın alma gücündeki değişim, ihtiyaçtan kaynaklı ek işi gerekli kılmaktadır. Ek iş olarak çalışma, gelir arttırıcı olması sebebiyle gerçekleştiğinden kayıt dışı olarak devam ettirilmektedir.55

Piyasa ve işletmelerin yapısından kaynaklanan sebepler, kayıt dışı istihdamdaki ekonomik nedenlerin unsurlarındandır. İşletmelerin kayıt dışı istihdamı tercihi bazı faktörlere bağlıdır. Rekabet koşuları, işletmelerin yapısı, kurumsallaşma oranları, maliyetlerle baş edebilme güçleri gibi etkenler işletmeler için tercih sebebidir. İşletmeler zorunlu sebeplerden kayıt dışılığa yönelmektedir. İşletmelerin kendi tercihleri doğrultusunda kayıt dışılığı tercih etmemeleri için sabit maliyetlerini karşılayabilmeleri ve yeteri kadar kazanç elde etmeleri gerekir. İşletmeler için sabit maliyetler oldukça önemlidir. Kayıt dışılığı istihdamı tercihte işletmeler üretimin devamlılığı açısından üretim maliyetlerinin artmasını ve zarar

52 _{Zeynep Erdinç, Kayıt Dışı Ekonomi, Seçkin Yayıncılık, Ankara, 1. Baskı, 2016.}

53 _{Pınar Seden Meral, “Enflasyon ve Enflasyonun Okuma Alışkanlığına Etkisi”, Sosyal Bilimler} Enstitüsü Dergisi, S.19, 2005, s.312.

54 _{Yusuf Kıldiş, “Kayıt Dışı Ekonomi Ve Etkileri”, Vergi Sorunları Dergisi, Sayı 144, Eylül 2000.} 55 _{Yereli ve Karadeniz, 2004, 90.}

etmeden karşılanabilmesine önem verirler. İşletme, üretim satışından kar etmese de maliyeti karşılayabilmeyi amaçlar. Fiyatın ortalama maliyete eşit olması durumu, başa baş noktasıdır. Satış fiyatı, ortalama maliyeti aştığı her durum işletmenin üretmeye ve ürettiği ürünü satmaya devam etmesi demektir.56 _Bunun

olmadığı şartlarda yani maliyetlerin genel düzeyinden fazla olması durumunda işletmeler, maliyetlerini düşürmek için kayıt dışı istihdama yönelebilirler. Piyasa şartlarında var olma mücadelesi verebilmeleri için aldıkları önlem kayıt dışı istihdamdır. Piyasa şartları bazen ithal mallarla zorlaşabilir. Marka oluşturmamış ucuz mallar rekabeti oldukça zorlaştırdığından kayıt dışılığa yönelme çoğu kez zorunlu olmaktadır.

İşletmelerin yapısı, mali güçleri ve piyasadaki varlıkları, kayıt dışı istihdamın oluşmasında oldukça etkilidir. Büyük ölçekli firmalardaki denetim sistemindeki disiplin, kayıt dışı istihdamı engellemektedir. 57 _{Büyük ölçekli}

firmaların çokluğu kayıt dışı istihdam büyümesini engelleyecektir. Bununla birlikte Türkiye’de küçük ve orta ölçekli firmaların oranının %90’nın üzerinde olması, denetim mekanizmaları açısından büyük bir problemdir. Firmalar, ticari faaliyet şartlarına göre yapılan işlemleri ve kayıt altına alınması gereken bilgileri eksik veri olarak kaydedebilir. Bu sayede maliyet hesabı yaparak durumlarını güçlendirmek amacıyla kayıt dışı istihdamı tercih edebilmektedirler.

İşletme büyüklüğü arttıkça, kurumsallaşma da artacaktır. Kurumsallaşmanın oluşması kayıt dışılığı düşürecek ve ülke içindeki ekonomik yapının kurallar çerçevesinde işleyişinin devamı sağlanacaktır. Yeterli bir şekilde kurumsallaşan işletmelerin yönetim mekanizması belirlenmiş olup, iç kontrol sistemi de iyi bir şekilde kurulmuştur. İşletme yapısı, kayıt dışılık için önemli bir etkendir. Buna göre marka değeri olan, kurumsallaşan ve rekabet ortamında formel bir şekilde mücadele eden işletmelerin kayıt dışılığı tercih etmeyeceği açıktır.

İşverenler ekonomi içerisindeki sendikaların varlığından rahatsız olduklarından kayıt dışı ekonomiyi tercihte bulunmaları önemli bir neden olarak görmektedirler. Kayıtlı ekonomideki sendikalar, işçilerin dolayısıyla üyelerin

56 _{Mustafa Akal Neslihan Terzi, “Mal ve Hizmet Piyasalarında Monopolistik Rekabet} Uygulamaları”, Kafkas Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, C.6, S.11, 2015.s.95.

57 _{Tuncay Güloğlu, Türkiye’de Sosyal Güvenlik Sisteminin Temel Sorunları, Tühiş Kamu} İşverenleri Sendikası, Yayın No:38, 2000.

menfaatlerini göz önünde bulundurarak ücret artışı, sosyal haklar, bazı ek gelir getiren diğer işler gibi faktörleri işverenlerden sıkı pazarlık yaparak talep etmektedirler. Yasal yollara başvurarak talep edilen bu hakları, işverenler bir kısmını dahi kabul etmesi durumunda kendilerine mali olarak ek yüklerin gelmesini de kabul etmiş sayılırlar.58 _{Bunun oluşmaması için işveren mümkün}

olduğunca sendika üyeliği olmayan ya da kayıt dışı işçi çalıştırmak isteyecektir. Kayıt dışı işçi çalıştırarak sendikanın etkisini azaltmış olacak ayrıca işçi maliyetlerinden kesinti yaparak, işgücü maliyetlerini düşürmüş olacaktır.

Ekonomi politikalarının neoliberal politikalara dönüşümüyle emek piyasalarında ve çalışma ilişkilerinde yapısal dönüşüm gerçekleşmiştir.59_Bu

çalışma şekilleri, çalışma şartları standart çalışmalardan farklı olarak daha az süreli, daha esnek, mevsimsel etkilere bağlı, devamlılığı belli bir dönemi kapsayan geçici istihdam şekilleri olabilmektedir. İşletmeler bu tür istihdamla çalışan işçileri fazla önemsemez. Kayıtlı istihdamda var olan tüm hakların bir kısmını işveren uygun görürse işçilere tanımaktadır. Bu istihdam türleri gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde hizmet sektöründe yaygın olarak görülmektedir.