Sosyal Bilimlerde Bilimsel Araştırma Süreci

Sosyal bilimler, insanın-insanla ya da insanın-çevresiyle etkileşiminden doğan bilgilerin toplumsal yönlerini ispatlama ya da açıklama temel prensibi ile oluşturulan

bilimler topluluğuna denilebilir. Sosyal bilimlerin kapsamında; antropoloji, iletişim bilimleri, ekonomi, eğitim bilimleri, coğrafya, tarih, uluslararası ilişkiler, dil bilimi, siyaset bilimi, psikoloji, sosyoloji, müzikoloji, hukuk ve suç bilimi gibi disiplinler yer almaktadır (Tay, 2015). Bu disiplinlerin inceleme alanı sosyal olayları açıklamaya yönelik olup bu olayların açıklanmasında insanlar önemli bir faktördür. İnsanların tecrübeleri, beklentileri ve bakış açıları sosyal bir olaya yönelik düşüncelerinde etkili olduğu için sosyal olaylarla ilgili tek bir açıklamanın ya da sonucun çıkarılması mümkün değildir (Ekiz, 2003; Cansız Aktaş, 2016).

Sosyal bilimlerle ilgili araştırmalarda; sosyal bilimlerin ne tür bir gerçek veya bilgi sağladığı, nasıl sağladığı ve karşılaştığı problemleri veya eksikleri nasıl giderdiği” şeklinde üç temel soruya cevap aranmaktadır. Bu çerçevede sosyal bilimlerde araştırmanın temel amacı, teorik modeller geliştirerek ve deneyerek çeşitli sosyal olayları açıklamak amacıyla sosyal dünyayı incelemektir (Tay, 2015).

Günümüzde sosyal bilimler alanında pozitivist paradigmaya dayalı olarak yürütülen ve nicel araştırma yöntemlerinin kullanıldığı araştırmalar yoğun bir biçimde eleştirilmekte ve post-pozitivist paradigmaya dayalı ve nitel araştırma yöntemlerinin kullanıldığı araştırmalar giderek artmaktadır (Kuş, 2003). Bu bakımdan sosyal bilimlerle ilgili araştırma yürütecek bilim insanlarının nitel araştırma yöntemlerini ve bu yöntemleri kullanırken hangi araştırma aşamalarını izleyeceğini ayrıntılı olarak öğrenmeleri gerekir.

Alan yazın incelendiğinde sosyal bilimlerde nitel bir araştırma yürütülürken izlenecek adımlarla ilgili ortak bir görüşün olmadığı görülmektedir. Birçok araştırmacının ifadelerinden yola çıkarak Sosyal bilimler alanında araştırma yürütme süreci ile ilgili dokuz aşama belirlenmiştir. Bu aşamalar araştırmacıların (Cresswell, 2003; Ekiz, 2003; Kuş, 2003; Arlı ve Nazik, 2004; Fraenkel ve Wallen, 2006; Cohen vd. 2007; Çepni, 2007; Karasar, 2007a; Karasar, 2007b; Büyüköztürk vd. 2008; Balcı, 2009; Yıldırım ve Şimşek, 2010, Aziz, 2011; Tanrıöğen, 2014; Cansız Aktaş, 2016; Metin, 2016) ifadelerinden yola çıkarak kısaca aşağıda özetlenmiştir.

Araştırma Probleminin Belirlenmesi: Araştırmacının üzerinde çalışmayı

planladığı konu ile ilgili daha önce yapılan çalışmalardan, uygulamalarda karşılaşılan problemlerden ve kendi deneyimlerinden yola çıkarak araştırma probleminin belirlendiği aşamadır. Araştırma problemi belirlenirken, problemle ilgili yeterince ön

araştırma yapılarak, problemin çözüm önerisi getirebilecek nitelikte olup olmadığı ve çözümünün alana katkı sağlayıp sağlamayacağı dikkate alınmalıdır.

Kuramsal Çerçevenin Oluşturulması: Araştırma probleminin daha iyi anlaşılabilmesi için alan yazın incelemesi bu aşamada yapılmaktadır. Araştırma problemini belirlemek bir araştırmaya başlamak için yeterli değildir. Araştırma problemine etki eden unsurlar, bu unsurların özellikleri, problem durumuna nasıl etki ettiği gibi hususlar hakkında bilgi edinmek gereklidir. Araştırma sonucunda elde edilen bu bilgiler, araştırma problemine uygun çözüm önerisi getirilmesine ve çalışmanın amacına uygun şekilde yürütülmesine katkı sağlamaktadır.

Araştırma Sorularının Yazılması: Araştırma sorusu; araştırma konusunun, soru

cümlesi haline getirilmiş şeklidir. Araştırma sorusu belirlenirken kuramsal çerçevede elde edilen bilgilerden yararlanmak son derece önemlidir. Araştırma sorusu, kuramsal çerçevenin sınırlarını belirlediği için eğer araştırmacı kuramsal çerçeveyi tam olarak oluşturamazsa, araştırma sorusunun sınırlarını belirleyemez. Bu nedenle araştırma sorularının belirlenmesi ve kuramsal çerçevenin oluşturulması birçok araştırmada eş zamanlı yürütülmektedir

Araştırma Evren ve Örnekleminin Belirlenmesi: Sosyal bilimler araştırmasında

seçilen konu ile ilgili veriler, yazılı eserlerden toplanabileceği gibi doğrudan birinci elden yani bireylerden de toplanabilir. Eğer araştırma verileri bireylerden toplanacaksa, bu bireylerle ilgili ön bilgiler edinilmeli ve çalışma alanı yeterince tanınmalıdır. Sosyal bilimler araştırmalarında örneklemin genişliği araştırma probleminin özelliğine ve araştırmacının sahip olduğu kaynakların sınırlılığına göre belirlenir.

Araştırmacının Rolünün Belirlenmesi: Sosyal bilimlerde araştırmacılar; veri

toplama sürecinde pasif konumda olabileceği gibi bizzat çalışma sahasında, bireylerle doğrudan temas da kurabilir. Eğer araştırmacı veri toplama sürecinde aktif bir rol oynuyorsa bunu açıkça belirtmeli, mümkün olduğunca kendi varsayımları ve ön yargılarının veri toplama ve analiz sürecini etkilememesine dikkat etmelidir.

Veri Toplama Araçlarının Geliştirilmesi: Sosyal bilimler araştırmaları daha çok

bireylerle ilgilendiği için anket, gözlem, görüşme, odak grup görüşmesi ve doküman inceleme gibi veri toplama araçlarından yararlanılmaktadır. Sosyal bilimlerde yürütülen çalışmalarda, araştırma probleminin aydınlatılabilmesi ve örneklem

grubunun fikirlerinin tam olarak ortaya koyulabilmesi için birden fazla veri toplama aracının kullanılması önerilmektedir.

Verilerin Toplanması: Araştırmacılar; çalışmalarına uygun veri toplama

araçları geliştirdikten ya da var olanlar arasından tercihlerini yaptıktan sonra bu araçları kullanarak araştırma problemiyle ilgili verileri toplamaya başlarlar. Bu verileri toplarken; katılımcıların kendilerini rahat hissedeceği, çekinmeden fikirlerini ortaya koyabileceği, uygun zaman ve mekânın ayarlandığı bir ortamın oluşturulması gerekmektedir. Bununla birlikte araştırmacıların veri toplama sürecinde elde edilen verilerin geçerliğini ve güvenirliğini olumsuz yönde etkileyecek uygulamalardan kaçınılmasına özel vurgu yapılmaktadır.

Verilerin Analiz Edilmesi ve Yorumlanması: Araştırma süreci sonunda elde

edilen veriler uygun analiz teknikleri kullanılarak çözümlenir. Araştırma sürecinde elde edilen veriler araştırma problemiyle ilişkilendirilerek yorumlanmaktadır. Bu şekilde araştırma problemi aydınlatılmaya ya da problemin çözümü ortaya konulmaya çalışılmaktadır.

Sonuçların Sınıflandırılması ve Analitik Genellemelere Ulaşılması:

Araştırmanın sonunda verilerin analizi ve yorumlanması sonucu elde edilen sonuçlar sınıflandırılarak bazı genellemelere gidilebilir. Sosyal bilimlerde elde edilen sonuçların fen bilimlerinde olduğu gibi genellenmesi mümkün değildir. Bu bakımdan sosyal bilimlerde elde edilen sonuçların, yalnızca belirtilen durum ve ortamda geçerli olduğu ifade edilmektedir.

Hem sosyal hem de fen bilimlerinde, bilimsel araştırma süreci ile ilgili bilim insanlarının ortak bazı aşamaları belirlediği ilgili alan yazında görülmektedir. Bazı araştırmacılar bilimsel araştırma aşamalarını; problemi (konu/sorun) belirleme, araştırma önerisini hazırlama, planını oluşturma, araştırmayı gerçekleştirme, araştırma raporunu yazma şeklinde belirtmektedir (Geray, 2004; Punch, 2005; Karasar, 2007b; Büyüköztürk vd. 2008; Balcı, 2009; Yıldırım ve Şimşek, 2010;). Bununla birlikte bazı araştırmacılar ise; problemin tanımlanması, probleme çözüm önerileri getirilmesi (hipotezin belirlenmesi), araştırma yönteminin belirlenmesi, verilerin toplanması, analizi ve değerlendirilmesi ve sonuç çıkarılması gibi aşamaları bilimsel araştırmanın basamakları olarak ifade etmektedir (Cohen vd. 2007; Çepni, 2007; Büyüköztürk vd. 2008; Yıldırım ve Şimşek, 2010; Tural, 2016).