Sosyal Bilgiler ve Karakter Eğitimi

Günümüzde "değişmenin bilimi" şeklinde tanımlanan Sosyal Bilgiler, okul programlarında, Sosyal Bilimlerin yöntemlerini, içeriğini ve bulgularını, oldukça basit bir düzeyde ele almakta ve bireyin, toplumda yaşayış ve davranışlarını, temel gereksinimlerini ve bunları gidermek için yaptıkları ile oluşturulan kuruluşları ve değerleri işlemektedir (Dönmez, 2003: 34). Sosyal Bilgiler eğitiminin, bireylere demokratik değer, tutum ve inançlar geliştirme, var olan değerlerinin farkına varma ve bunların diğer insanlarla ve çevreleriyle etkileşimlerini nasıl etkilediğinin bilincine varmalarına yardımcı olma sorumluluğu vardır (Doğanay, 2009: 230).

Sosyal Bilgiler öğretiminde yaklaşımlar çerçevesinde, belli bilgiler, beceriler, değerler, aktif öğrenme ve sosyal katılım gibi boyutlarda belli özelliklerin gelişmesi söz konusudur. Gelişmesi beklenen bu özellikler şunlardır: İnsanlarla olan ilişki, hoşgörü, uluslararası anlayış, değişimle başa çıkma, kişilik gelişimi, barış, millî ve kültürel değerler, ekonomik verimlilik, vatandaşlık ve insan haklarıdır (Paykoç, 1995: 48). Bu bağlamda Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı, öğrencilerin demokratik değerleri benimsemiş vatandaşlar olarak içinde yaşadığı topluma uyum sağlamalarını ve kazanılan bu bilgi birikimini yaşama geçirilebilecek donanımlar kazandırmayı amaçlamaktadır (MEB, 2006: 26).

Türkiye’deki İlköğretim Sosyal Bilgiler Öğretim Programının vizyonu şu şekilde ortaya konulmuştur (MEB, 2006: 25);

“21. yüzyılın çağdaş, Atatürk ilkeleri ve inkılâplarını benimsemiş, Türk tarihini ve kültürünü kavramış, temel demokratik değerlerle donanmış ve insan haklarına saygılı, yaşadığı çevreye duyarlı, bilgiyi deneyimlerine göre yorumlayıp sosyal ve kültürel bağlam içinde oluşturan, kullanan ve düzenleyen (eleştirel düşünen, yaratıcı, doğru karar veren), sosyal katılım becerileri gelişmiş, sosyal bilimcilerin bilimsel bilgiyi üretirken kullandıkları yöntemleri kazanmış, sosyal yaşamda etkin, üretken, haklarını ve sorumluluklarını bilen, Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarını yetiştirmektir.”

Sosyal Bilgiler öğretimi, öğrencilere kavram, beceri ve değerleri kazandırmayı hedeflemektedir. Sosyal Bilgiler öğretiminde, öğrencilere sosyal yaşamla ilgili tutumlar ve değerler kazandırmak, öğrencinin toplumsallaşması ve iyi bir vatandaş olmasında çok önemli rol oynar (Erden, 1996: 54). Bu kapsamda Sosyal Bilgiler programında yer alan değerler şunlardır (MEB, 2006: 54):

• Aile birliğine önem verme • Adil olma • Bağımsızlık • Barış • Özgürlük • Bilimsellik • Çalışkanlık • Dayanışma • Duyarlılık • Dürüstlük • Estetik • Hoşgörü • Misafirperverlik

• Sağlıklı olmaya önem verme • Saygı • Sevgi • Sorumluluk • Temizlik • Vatanseverlik • Yardımseverlik

Karakter Eğitimi Komitesi tarafından yapılan çalışmalar sonucu ortaya çıkan değerler ise aşağıdaki tabloda yer almaktadır (Leming, 1996).

Tablo 5: Değerler Listesi William Bennett

(1993)

Ed. Wynne & Kevin Ryan (1993) Thomas Lickona (1991) Merhamet Öz-disiplin Sorumluluk Dostluk Çalışma Cesaret Azim Dürüstlük Sadakat Güven Adalet Tedbirlilik Özdenetim Dayanıklılık Güven Ümit Yardımseverlik Sorumluluk Sorumluluk Saygı Hoşgörü Tedbirlilik Öz-disiplin Yardımseverlik Merhamet İşbirliği Cesaret Dürüstlük Adil olma Demokratik değerler (Leming, 1996).

Görüldüğü üzere ilköğretim Sosyal Bilgiler programında yer alan değerler Karakter Eğitimi programlarında yer alan değerlerle bütünleşmektedir.

Karakter Eğitimi Sosyal Bilgilerin tamamlayıcı bir parçasıdır. Sosyal Bilgiler karakterle ilişkilendirilmeden var olamaz. Çünkü Sosyal Bilgiler, sadece tarih ya da toplumlar değildir. Bu bizim sorumluluk sahibi olarak bir toplumda nasıl yaşadığımızdır. Bu, insanların sosyal varlıklar olduğunun bir kanıtıdır. Çevremizdeki insanlarla ilişkilerimizin tüm bu yönleri Sosyal Bilgilerin tamamlayıcı bir parçasıdır (Johnson, 2009: 259,260).

1996 yılında ABD’de yapılan “Sosyal Bilgiler Ulusal Konseyi”, Karakter Eğitimi Komitesi Raporunu onaylamıştır. Raporun “Vatandaşlık Erdemini Güçlendirme: Sosyal Bilgiler Dersi’nde Karakter Eğitimi” sürekli olarak verdiği mesaj, “Sosyal Bilgiler öğretmenlerinin sınıflarında karakter ve vatandaşlık erdemi öğretimine odaklanma gibi bir sorumluluk ve göreve sahip oldukları” dır (NCSS, 1997). Bunu başarmak için Sosyal Bilgiler öğretmeninden beklenen en önemli şey işimizin karakter ve vatandaşlık

amaçlarının farkında olma ve derslerin karakter gelişimi ve vatandaşlık idealleri konusunda içerdiği ilişkileri gençlere daha açık bir biçimde göstermek için programın “neler”, “ne zamanlar” ve “nasıllarının” ötesinde bir öğretim verme isteğidir. Sosyal Bilgiler öğretmenleri gençleri daha çok çalışmaya teşvik etmek ister ve onlara dünyayı daha iyi anlamalarını sağlayacak araçlar sunar. Bu büyük amaçlara, sadece karakter gelişimi ve vatandaşlık eylemi bakış açıları öğrencilerin günlük derslerine dâhil edilebildiği takdirde ulaşılabilir (Hoge, 2002: 107).

Sosyal Bilgiler dersinin temel amacı çocukların iyi vatandaşlar olarak yetişmelerine yardımcı olmaktır. Karakter Eğitimi en azından vatandaşlık erdemlerinin amaçları arasında yer almaktadır (Turner, 2004: 179). Çünkü iyi bir hükümet iyi insanlara ihtiyaç duyar, iyi insanlar da özgürlüklerini doğru bir biçimde uygulayabilmek ve modern liberal demokratik toplumumuzun üyeleri olarak sorumluluklarını yüklenmek için tarih ve Sosyal Bilgiler derslerine ihtiyaç duyarlar (Hoge, 2002: 107).

Diğer eğitmenlerin, idarecilerin, okuldaki sorumlu personelin ve diğer kişilerin yanı sıra Sosyal Bilgiler öğretmenleri sınıflarında ve okullarında iyi bir bireysel karakter geliştirmelidirler (NCSS, 1997). Bu bağlamda Sosyal Bilgiler öğretmenleri öğrencileri daha çok çalışmaya teşvik etmek ister ve onlara dünyayı daha iyi anlamalarını sağlayacak araçlar sunar (Hoge, 2002: 107 ). İyi, bireysel karakter geliştirme, iyi karakterin doğasının açık bir şekilde belirtilmesini, uygulandığında ödüllendirilmesini, öğretmenlerin öğrencilere yansıttıkları karakterin farkında olmalarını, okul ortamı ve sınıf dinamiği yoluyla karakteri geliştirme fırsatlarının farkında olunmasını gerektirecektir (NCSS, 1997).

Karakter Eğitimi programları amaçlı, aktif, kapsamlı olduğunda ve bu kavramla tamamen bağlantılı olan öğretim personeli tarafından mükemmel bir biçimde uygulandığında, okulları ahlaki, sosyal ve güdüsel açıdan değiştirebilir, kendileri ve başkaları için yapmaları gerekenleri yapma konusunda içsel motivasyonu sağlamış öğrenci ve yetişkin üyelere sahip hoşgörülü toplumlar yaratabilir (Vessel, 1998: 4).

Çocuklara sorumluluk verilebilir, karar vermeleri ve geçmişte ne olduğuyla ilişkili olarak kendi bakış açılarını geliştirmeleri sağlanabilir. Öğretmenler sınıfta seçimler mahkemeler düzenleyebilir. Anketler ve oylamalar kullanabilirler, sınıf hükümetleri kurup insan hakları ve kişisel haklarla ilgili soruları ele alabilirler güncel olaylardaki sorumluğu paylaşabilirler (Turner, 2004: 179).

Ayrıca tarihsel ve yasal olarak çocukların karakter gelişimlerinde sorumlu olan okulların, bu sorumluluklarını sadece yazılı programda yer alan içerik ve etkinliklerle yerine getirmesi çok zordur. Bunu gerçekleştirmede okulun örtük programının önemli bir sorumluluğu vardır (Doğanay, 2009: 251).

Williams, sınıflarda ahlaki değerlerin ve Karakter Eğitiminin nasıl gerçekleştirildiğini incelediği çalışmasında, saygı konusunda açık program aracılığıyla verilen formal derslerin mükemmel sonuçlar vermediğini, saygının en iyi, model olma ve olumlu ahlaki bir ortamı ifade eden kaliteli eğitimin örtük program aracılığıyla öğretildiğini belirtmiştir. Araştırmasında öğrenciler, model bir öğretmende şu davranışları görmek istediklerini belirtmişlerdir. Bunlar: Açık, tutarlı ve dürüst mesajlar veren, üstünlük taslamayan ve asla otoriter olmayan, yüksek beklentilerini açıklayan, gerçekten dinleyen, eylemleriyle vaatlerini yerine getiren, çalışkan ve öğrencilerin öğrenmesi konusuna gerçekten duyarlı olan, saygıyı sürdüren (Akt: Doğanay, 2009: 251). Bu bağlamda Karakter Eğitimi programının okullarda uygulanma sürecinde resmî programdan ziyade örtük program devreye girmekte ve daha etkili olmaktadır (Yüksel, 2005: 322).

Sonuç olarak Karakter Eğitimi vatandaşlık erdemini kapsayarak Sosyal Bilgiler öğretiminde önemli bir yere sahiptir. Ayrıca Karakter Eğitiminde örtük programın etkisi önemli olmakla birlikte Sosyal Bilgiler öğretmenlerine ve tüm okul personeline önemli sorumluluklar düşmektedir.