Türkiye, AB müktesebatına uyum çerçevesinde, ürün güvenliğiyle ilgili mevzuatını, birlik mevzuatına uyumlaştırmış, bu kapsamda 4703 sayılı kanun 2002 yılında yürürlüğe girmiştir. Daha sonra bu kanuna dayanılarak ürünlere ilişkin teknik mevzuat, AB ile uyumlu olacak şekilde oluşturulmuştur. MEY, 4703 sayılı kanuna istinaden AB’nin 2006/42/EC sayılı Makine Direktifi esas alınarak hazırlanmış olup, makinelerin ve kısmen tamamlanmış makinelerin insan sağlığına ve güvenliğine, evcil hayvanlara ve mallara zarar vermeyecek şekilde tasarlanması, üretilmesi, piyasaya arz edilmesi ve hizmete alınması için gerekli şartları içeren ve bu noktada üretici ve yetkili temsilcinin görev ve sorumluluklarını belirleyen bir yönetmeliktir.
İşyerlerinde kullanılan bütün makinelerden yürüyen merdivenlere, kaldırma ekipmanlarından emniyet aksamlarına kadar çok geniş bir ürün kitlesini kapsamına alan MEY, diğer birçok yeni yaklaşım yönetmeliği gibi, kapsamına giren ürünlerin CE işareti taşımalarını zorunlu tutmaktadır. CE işareti, üzerine iliştirilen ürünün, ilgili teknik mevzuata uygunluğunu gösteren bir üretici beyanı olup ürünlerin AB ülkelerinde ve Türkiye’de serbestçe dolaşmalarını sağlayan bir nevi pasaporttur.
Hangi makinelerin CE zorunluluğu kapsamında olduğu, MEY’nin öneminin en açık göstergesidir. Şöyle ki, AB ve Türkiye pazarına girecek bütün yeni makineler, AB üyesi olmayan ülkelerden AB pazarına girecek ikinci el makineler, revize edilen ikinci el makineler ve üreticinin kendi kullanımı için ürettiği makineler MEY kapsamında değerlendirilmesi zorunludur. Dolayısıyla yeni makinelerin tamamı ve eski bir çok makine bu yönetmelik gereksinimlerini karşılamalıdır.
İş sağlığı ve güvenliğinin çok önemli bileşenlerinden birisi makine emniyetidir. Gerçekten işyerlerinde etkili bir makine emniyeti sağlanmadan, iş sağlığı ve güvenliğinin tesis edildiği söylenemez. Nitekim Türkiye’de makinelerden kaynaklanan iş kazalarının toplam iş kazalarına oranı %12 ile %15 arasında değişmekte ve makine kaynaklı iş kazaları, en fazla kaza sebepleri arasında üçüncü veya dördüncü sırada bulunmaktadır. İşyerlerinde makinelere olan bağımlılığın artması, dolayısıyla daha fazla makinenin işyerlerinde bulunması, ayrıca makinelerin gün geçtikçe daha karmaşık yapılı hale gelmesi, makine kaynaklı tehlikeleri daha da arttırmıştır. Bu sebeple makine emniyetine daha sistematik yaklaşılarak mevcut
47
mevzuata uyulması, işyerlerinde iş kazaları ve meslek hastalıklarının önlenmesinde kilit rol üstlenecektir.
MEY, makinelerin taşınması, montajı, kullanılması, sökülmesi ve hatta hurdaya ayrılması dahil olmak üzere, bütün hayat süreçleri içerisinde, normal kullanım yanında makul şekilde öngörülebilir hatalı kullanımları da dikkate alınarak, sağlık ve güvenlik yönünden bir tehlike oluşturmayacak şekilde tasarlanması ve üretilmesi için temel gereksinimleri ihtiva eden bir yönetmeliktir. Yönetmelik, öncelikle üreticilerin tasarım öncesi bir risk değerlendirmesi yapmalarını ve bu değerlendirme ışığında tespit edilen tehlikeleri ortadan kaldırmalarını, ortadan kaldırılamayan tehlikeler için ise risklerinin azaltılmasını ve kabul edilebilir seviyeye indirilmesini öngörmektedir. Gerek risk değerlendirmesi için, gerekse temel sağlık ve güvenlik gereksinimlerinin karşılanması noktasında yönetmelik, uyumlaştırılmış standartlara yönlendirmelerde bulunmaktadır.
Türkiye’de makineler için uzun yıllardır CE zorunluluğu olmasına rağmen, piyasa gözetimlerinde denetlenen makine sayısı hala çok az seviyededir. Buna rağmen, denetlenen makinelerin uygunsuzluk oranı %15-%35 arasında değişmektedir. Bu durum, Türkiye pazarında kullanılan makinelerin, yönetmelik şartlarına uymada yetersizliğini göstermektedir.
Bu çalışma, öncelikle makinelerin çalışma hayatında önemli bir rol oynadığı ve bu kapsamda makine emniyetinin iş sağlığı ve güvenliği çalışmalarının önemli bir bileşeni olduğu, Türkiye’de meydana gelen kaza istatistiklerinin değerlendirilmesiyle ortaya konulmuştur. Daha sonra, MEY’yi de içine alan ürün güvenliği mevzuatının gelişimi özetlenmiş, makine imalatına yönelik teknik düzenlemelerin genel çerçevesi çizilmiş ve nihayetinde MEY hakkında bilgiler verilmiştir. Dördüncü bölümde MEY’ye göre üreticilerin yükümlülükleri ve üreticilerin hangi aşamalardan sonra ürünlerine CE işareti vurabilecekleri incelenmiştir. Beşinci bölümde, emniyetli bir makine tasarımının en önemli parçası olan ve yönetmeliğin de büyük önem verdiği makinelerde risk değerlendirme süreci, bu konuda uyumlaştırılmış standart olan ISO 12100 esas alınarak açıklanmıştır. Altıncı bölüm ise, gelişen makine teknolojisiyle birlikte büyük önem kazanan makine kumanda sistemlerinin emniyetle ilgili kısımlarının nasıl tasarlanması gerektiği, yine uyumlaştırılmış bir standart olan ISO 13849-1 standardı esas alınarak özetlenmiştir.
48
Makine emniyetinin iş sağlığı ve güvenliğinin önemli bir bileşeni olması ve etkin ve ekonomik bir makine emniyetinin, ancak makinenin tasarım ve üretim aşamalarında dikkate alınmakla sağlanabileceğinden hareketle, MEY gereklerine uyulmasının, işyerlerinde iş kazaları ve meslek hastalıklarının önlenmesinde büyük öneme sahip olduğu söylenebilir. Ancak Türkiye’de gerek makinelerin piyasa gözetim sonuçlarında uygunsuz makine oranlarının, gerekse işyerlerinde makine kaynaklı iş kaza sayılarının yüksek olması, yönetmelik hükümlerinin etkin uygulanmadığının bir göstergesidir. Bu sebeplerden ötürü Türkiye, iş kazaları ve meslek hastalıklarında hedeflediği daha insani performans seviyelerine ulaşmak için, MEY’nin daha ekin uygulanmasını sağlayacak yeni politikalar geliştirmelidir.
49
KAYNAKLAR
STANDARTLAR
1. TS EN 954-1: Makinelerde güvenlik- Kumanda sistemlerinin güvenlikle ilgili kısımları-Bölüm 1: Tasarım için genel kurallar (İptal Edilmiş Standart)
2. TS EN ISO 12100:2010:Makinelerde Güvenlik – Tasarım için genel prensipler – Risk değerlendirilmesi ve risk azaltılması
3. TS EN ISO 13849-1:Makinelerde Güvenlik- Kumanda Sistemlerinin Güvenlikle İlgili Kısımları- Bölüm 1: Tasarım İçin Genel Prensipler
4. TS EN ISO 13849-2:Makinelerde Güvenlik-Kumanda Sistemlerinin Güvenlikle İlgili Bileşenleri-Bölüm 2- Doğrulama
5. TS EN 60204-1:Makinalarda güvenlik - Makinaların elektrik donanımı - bölüm 1: Genel kurallar
6. TS EN 62061: Makina güvenliği - Güvenliğe ilişkin elektrik, elektronik ve programlanabilir elektronik kontrol sistemlerinin fonksiyonel güvenliği
MEVZUAT
1. 4703 Sayılı Ürünlere İlişkin Teknik Mevzuatın Hazırlanması ve Uygulanmasına Dair Kanun, 11.07.2001 Tarih ve 24459 Sayılı RG.
2. CE İşareti Yönetmeliği, 23.02.2012 Tarih ve 28213 Sayılı RG.
3. İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği, 25.04.2013 Tarih ve 28628 Sayılı RG.
4. İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu, 30.06.2012 Tarih ve 28339 Sayılı RG.
5. Makine Emniyeti Yönetmeliği, 03.03.2009 Tarih ve 27158 Sayılı RG.
6. Teknik Mevzuatın Ve Standartların Türkiye İle AB Arasında Bildirimine Dair Yönetmelik, 03.04.2002 Tarih ve 24714 Sayılı RG.
7. Uygunluk Değerlendirme Kuruluşları ve Onaylanmış Kuruluşlar Yönetmeliği, 23.02.2012 Tarih ve 28213 Sayılı RG.
8. Ürünlerin Piyasa Gözetimi ve Denetimine Dair Yönetmelik 17.01.2002 Tarih ve 24643 Sayılı RG.
50 DİĞER
1. Avrupa Birliğine Uyum Sürecinde Sektör Rehberleri Makine İmalat Sanayii, Avrupa İşletmeler Ağı İstanbul Şubesi, İstanbul, 2011.
2. Guide to the implementation of directives based on the New Approach and the Global Approach, (Çevrimiçi), http://www.ekonomi.gov.tr/upload/ B019B29C-D8D3- 8566-4520C9F3C59F13C6/guidepublic_en.pdf, 15.03.2013.
3. Ian Fraser, Guide to application of the Machinery Directive, European Commission 2nd Edition, Brussels, 2010.
4. Makine Emniyeti ve Risk Değerlendirmesi BSH’de Uygulama Örnekleri Eğitim Notu, Necmi TÜRER, 2013.
5. Metin YEREBAKAN, Makine İmalat Sektöründe Uygunluk Değerlendirmesi, UDDER 2. Uluslar arası Uygunluk Değerlendirme Sempozyumu Sunumu, İstanbul, 2011.
6. Metin YEREBAKAN, Makineler İçin AB Uygunluk Değerlendirmesi, İstanbul, 2001.
7. PILZ, Implementation and Application of EN ISO 13849-1, Germany, 2009.
8. PILZ, The Safety Compendium For The Application of Functional Safety Standarts, Germany, 2011.
9. Piyasa Gözetimi ve Denetimi Raporları, Sanayi Ürünleri Güvenliği Ve Denetimi Genel Müdürlüğü (Çevrimiçi) http://sug.sanayi.gov.tr/DocumentList.aspx?
catID=1832&lng=tr, (15.03.2013)
10. SGK İstatistik Yıllıkları, İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları İstatistikleri
11. SICK, Guidelines for Safe Machinery, Six StepsTo A Safe Machine, (Çevrimiçi) https://mysick.com/saqqara/im0032606.pdf, 04.03.2013
12. Yavuz ÇOPUR, Emre ERGİN, TMMOB İstanbul Şubesi İSİG Yerel Sempozyumu: İş Sağlığı ve Güvenliğinde Makine Emniyeti, İstanbul, 2013.
13. Yusuf Çakabey Mengi, CE Süreci Medikal Sektöründe Uygulamalar ve Türk Firmalarının Bu Süreçteki Durumu, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 2005.