İkinci Öncelik: Teknik Koruma Tedbirleri (Koruma ve Tamamlayıcı Koruma) .33

Risk azaltma sürecinin ilk aşaması olan kendiliğinden güvenli tasarım tedbirleri ile tehlikeler ortadan kaldırılamamış veya riskler yeteri kadar azaltılamamışsa, ikinci aşama olan teknik koruma tedbirlerinin uygulanmasına geçirilir. Teknik koruma tedbirleri, koruma ve tamamlayıcı koruma tedbirlerinden (acil durdurma tertibatı vb.) oluşur. Koruma ise mahfaza ve koruyucu tertibatlar olmak üzere iki şekilde olabilir.

Koruma: Mahfaza ve Koruyucu Tertibat: Gerek ISO 12100 standardında, gerekse MEY'de mahfaza ve koruyucu tertibatların çeşitleri, kullanım alanları ve uygun mahfaza ve koruyucu tertibat seçimiyle ilgili düzenlemeler mevcuttur. Mahfaza ve koruyucu tertibatlar hareketli parçaların doğasından yahut zarar bölgelerine girişten kaynaklanan tehlikelere karşı, kişileri korumak için kullanılmaktadır. Makine için doğru korumaya karar verilebilmesi için bu durumun makine risk değerlendirmesinde ele alınması gerekir.

Makinelerde kullanılacak olan mahfaza ve koruyucu tertibatlar, bazı ortak özelliklere sahip olmalıdır. Buna göre, mahfaza ve koruyucu tertibatlar; sağlam bir yapıda olmalı, yerlerine sağlam bir şekilde sabitlenmeli, ilave herhangi bir tehlikeye sebep olmamalı, kolayca devreden çıkarılmamalı, tehlike bölgesinden yeterli uzaklığa yerleştirilmeli, üretimin izlenmesine asgari engel olmalıdır. Yine çalışmanın yapılması gereken alana erişimi kısıtlayarak, mümkünse mahfazanın çıkarılmasına veya koruyucu tertibatın devreden çıkarılmasına gerek kalmaksızın, aletlerin takılmasına ve/veya değiştirilmesine ve bakım amaçlarıyla gerekli çalışmanın yapılmasına imkân vermelidir.

Mahfazalar ve koruyucu tertibatlar, makine proseslerindeki hareketli parçalara karşı kişileri korumak için tasarlanırlar ve pazarda bağımsız olarak bulunduklarında bir emniyet aksamı olarak isimlendirilirler. Emniyet aksamları makinenin diğer operasyonel aksamlarından farklıdır. Birçok makine aksamı insan sağlığı ve güvenliği açısından kritik olmakla birlikte sadece operasyonel maksatlı aksamlar, emniyet aksamı olarak değerlendirilmez. Emniyet aksamı, bir güvenlik işlevini yapan, bağımsız bir şekilde piyasaya arz edilen, arızalanması ve/veya hatalı çalışması durumunda kişilerin güvenliğini tehlikeye sokan, makinelerin işlevini

34

yerine getirmek için gerekli olmayan veya makinenin işlevini yerine getiren normal aksamın yedeği olarak kullanılabilecek aksamlardır. MEY, 5 numaralı ekinde, bu listeyle sınırlı olmamak kaydıyla emniyet aksamları listesi vermiştir.

Mahfazalar, özellikle fiziksel bir engel oluşturarak koruma sağlayan makine parçalarıdır. ISO 12100 standardına göre mahfazalar aşağıdaki tiplerden oluşur:

 Sabit Mahfaza: Bir alet kullanımıyla yahut sabitleme sisteminin parçalanmasıyla açılan mahfazalardır.

 Hareketli mahfaza: Alet kullanma gerekmeden açılabilen mahfazalardır.

 Ayarlanabilen Mahfaza: Bütün olarak yahut bazı parçalarıyla ayarlanabilen sabit veya hareketli mahfazalardır.

 Kilitlemeli Mahfaza (Interlocking guard): Bir kilitleme tertibatıyla (interlocking device) ilişkili mahfazalar olup makinenin kumanda sistemiyle birlikte şu fonksiyonları yerine getirir: 1.Mahfazanın koruduğu tehlikeli makine fonksiyonu, mahfaza kapatılana kadar çalışmaz. 2. Tehlikeli makine fonksiyonu çalıştığı sırada mahfaza açılırsa bir durdurma uyarısı verir. 3. Ancak mahfaza kapalı olduğu zaman, mahfazanın koruğu tehlikeli makine fonksiyonu çalışabilir (Ancak mahfazanın kapalı olması, tehlikeli makine fonksiyonunu kendiliğinden başlatmaz)

 Mahfaza kilitli kilitlemeli mahfaza: Bir kilitleme tertibatı (interlocking device) ve mahfaza kilidiyle (guard locking) ilişkili mahfazalar olup makinenin kumanda sistemiyle birlikte şu fonksiyonları yerine getirir: 1.Mahfazanın koruduğu tehlikeli makine fonksiyonu, mahfaza kapatılana ve kilitlenene kadar çalışmaz. 2. Mahfazanın koruduğu tehlikeli makine fonksiyonundan kaynaklanan risk ortadan kalkana kadar mahfaza kapalı ve kilitli kalır. 3. Ancak mahfaza kapalı ve kilitli olduğu zaman, mahfazanın koruğu tehlikeli makine fonksiyonu çalışabilir (Ancak mahfazanın kapalı olması, tehlikeli makine fonksiyonunu kendiliğinden başlatmaz)

 Başlama Fonksiyonlu kilitlemeli mahfaza: Kilitlemeli mahfazanın özel bir şekli olup kapalı pozisyona geldiğinde, ayrı bir başlama kontrolü kullanmadan tehlikeli makine fonksiyonunun harekete geçmesi için bir uyarı verir.

MEY ise üç çeşit mahfaza tipi öngörmektedir:

35

Birinci mahfaza tipi sabit mahfazalar olup bunlar ISO 12100 standardında tanımlanan sabit mahfazalardır. Bir bölgeye girişin gerekmediği veya çok nadir gerektiği hallerde kullanılır. Sabit mahfaza kullanılacağı yere kaynak, perçin yahut yapıştırma ile sürekli olarak sabitlenmelidir. Eğer sabit mahfazayı bazen açmak gerekiyorsa, bu ancak bir alet kullanarak mümkün olmalıdır. Bu, sabit mahfazaların yetkin veya yetkili olmayan kişiler tarafından açılmasını engellemek amacıyla yapılmaktadır. Sabit mahfazalar vida, cıvata ve diğer bağlantı elemanlarıyla sabitlenebilir ve ancak anahtar gibi özel araçlarla kaldırılabilir olmalıdır. Sabitleme ve sökme sisteminin nasıl olacağına, risk değerlendirmenin ışığında karar vermek gerekir. Sabitleme sistemleri, mahfazalar söküldüğünde makine veya mahfaza üzerinde kalmalıdır. Bu şekilde mahfaza söküldüğünde bağlantı elemanlarının kaybolma riski azaltılmış olur. Yine mümkün olduğu kadarıyla bağlantıları olmadığı takdirde mahfazalar yerinde duramamalıdır. Sabit mahfazalar, makinenin normal operasyonları süresince operatörün tehlike bölgesine girmesinin gerekmediği durumlarda kullanılan basit korumalardır. Tehlikeli bölgeye girme ihtiyacı arttıkça, sabit mahfazalar kaçınılmaz olarak yetersiz kalır, dolayısıyla alternatif koruma önlemlerinin kullanılması gerekir.

İkinci tip mahfazalar, kilitlemeli hareketli mahfazalardır. Bir bölgeye girişe sıklıkla ihtiyaç duyulduğu alanlarda kullanılır. Yönetmelikte kilitlemeli hareketli mahfazaların açıklandığı 1.4.2.2. maddesinin ilk bölümünde, hareketli mahfazaların özellikleri (Sabit mahfazaların aksine açık olduklarında makineye bağlı kalmalıdır), ikinci bölümde kilitlemeli mahfazaların özellikleri, üçüncü bölümde ise mahfaza kilitli kilitlemeli mahfazaların özellikleri açıklanmıştır. Son bölümde ise, hareketli mahfazalara eklenen kilitleme tertibatlarıyla mahfaza kilitlerinin makine kumanda sistemiyle entegre edilmesi düzenlenmiştir.

Yönetmeliğin düzenlediği üçüncü tip mahfazalar ise erişimi kısıtlayan ayarlanabilir mahfazalardır. Bu mahfazalar, çalışma için hareketli parça alanına girişin muhakkak gerekli olduğu yerlerde kullanılır.

Koruyucu tertibatlar, mahfazalar haricindeki korumalardır. ISO 12100 standardı aşağıdaki çeşitli koruyucu tertibatları tanımlamıştır:

 Kilitleme Tertibatı (Interlocking Device): Belirlenen şartlar altında (genellikle mahfazanın kapalı olmadığı süre boyunca) tehlikeli makine fonksiyonlarının

36

çalışmasını engellemek amaçlı mekanik, elektrik veya diğer tiplerde tertibatlardır.

 Etkinleştirme Tertibatı

 Hold to run Kontrol Tertibatı

 İki el Kontrol Tertibatı

 Duyarlı Koruyucu Ekipman

 Aktif Opto Elektronik Koruyucu Tertibat

 Mekanik Kısıtlama Tertibatı

 Sınırlandırma Tertibatı

 Sınırlı Hareket Kontrol Tertibatı

Hareketli parçalardan kaynaklı risklere karşı koruma seçimine ilişkin yönetmelik bazı bilgiler vermektedir. Buna göre hareketli aktarma parçalarından kaynaklanan ve proseste yer alan hareketli parçalardan kaynaklanan risklere göre koruma seçim seçenekleri sunulmuştur.

Dişli, kayış, kasnak, halat, zincir, çark, kaplin gibi hareketli aktarma parçalarından kaynaklanan risklere karşı kişileri korumak için, sabit mahfazalar veya kilitlemeli hareketli mahfazalar kullanılmalıdır. Tehlikeli bölgeye giriş sıklığı fazlaysa kilitlemeli hareketli mahfazalar tercih edilir.

Proseste yer alan hareketli parçalardan kaynaklanan risklere karşı kişileri korumak için ise, sabit mahfazalar, kilitlemeli hareketli mahfazalar, koruyucu tertibatlar veya bunların kombinasyonları kullanılabilir. Bunların seçimi için risk değerlendirmenin, tehlikeli bölgeye giriş sıklığının ve ergonomik şartların dikkate alınması gerekir. Eğer tehlikeli bölgeye girişi önlemenin tam olarak imkânı yoksa mesela malzeme yahut iş parçasının elle beslenmesi gerekiyorsa, bu durumda, normal operasyon süresince girişin gerekmediği hareketli parça bölümlerine sabit veya kilitlemeli hareketli mahfazalar, girişin gerektiği hareketli parça bölümlerine ise erişimi kısıtlayan ayarlanabilir mahfazalar kullanılır.

Tamamlayıcı Koruma Tedbirleri: Tamamlayıcı koruma tedbirleri, kendiliğinden güvenli tasarım önlemleri, koruma (mahfaza ve koruyucu tertibatlar) ve kullanıcı bilgisinden farklı olarak, makinenin amaçlanan kullanımı ve öngörülebilir yanlış kullanımı için uygulanmalıdır. Bu tedbirler, aşağıdakilerle sınırlı olmamakla birlikte ISO 12100 standardında şu şekilde belirtilmiştir:

37

 Acil durdurma fonksiyonunu yapacak elemanlar

 Tehlikedeki personelin kaçışı ve kurtarılması önlemleri

 Enerji yayılımı ve izolasyonu önlemleri

 Makinelerin ve onların ağır parçalarının kolay ve güvenli taşınması

 Makineye güvenli erişim önlemleri (Merdivenler, korkuluklar vb.)

5.8.3. Üçüncü Öncelik: Kalan Risklere Karşı Kullanıcı Bilgisi

Kullanıcı için bilgi hazırlanması makine tasarımının tamamlayıcı bir parçası olup bu bilgiler profesyonel ve profesyonel olmayan kullanıcılar için, makinenin bütün hayat çevrimini kapsayacak şekilde hazırlanmalıdır. Bilgiler, makinede kalan artık riskleri belirtmeli, makinenin güvenli ve doğru kullanılması için gerekli bütün talimatları içermelidir. Kullanıcı bilgisi, her türlü eğitim ihtiyaçlarını, gerekli kişisel koruyucu donanımları ve muhtemel ek mahfaza ve koruyucu tertibat gereksinimlerini içermelidir.

Kullanıcının bilgiye ihtiyaç duyacağı durumlar dikkate alınarak yapılacak risk değerlendirmesine göre gerekli bilgiler makinenin içinde, üstünde, paketinde, dışında, ayrı doküman olarak verilebilir.

Görme veya işitmeyle ilgili sinyaller ve uyarı cihazları uygun şekilde tasarlanmalı ve yerleştirilmelidir. Gerekli işaretler, tabelalar, yazılı uyarılar bulunmalıdır. İşaret ve yazılı uyarılarda, sadece “Tehlikeli” şeklinde ibare kullanılmamalıdır.

ISO 12100 standardında, makineyle birlikte verilmesi gereken talimat, el kitapları gibi dokümanlar için gerekliliklere ilişkin detaylı özellikler belirtilmiştir.

38

6. KUMANDA SİSTEMLERİNİN EMNİYETLE İLGİLİ