1. Irak’ta art arda iktidara gelen diktatör re-jimlerin Kürt halkına uyguladığı adaletsizlik, haksızlık, soykırım, milliyetçilik ve insani haklarına saygısızlık, 1991 yılı Mart (Azar) ayaklanmasının oluşumuna, Kürt halkının bu rejimler altında yaşamayı kabul etmemesine ve bölgede demokratik rejim oluşturmaya yönelmesine neden olmuştur. Bu durum eski rejimin Süleymaniye, Erbil ve Duhok’tan tüm siyasi, idari ve askeri kurumlarının çekilmesi-ne yardım etmiştir. Bu da 1992 Mayıs ayında, bazı eksiklikler ve ihlallerin varlığına rağmen Ortadoğu’daki en dürüst ve demokratik se-çimlerden biri olarak sayılan bölgesel yöneti-min ilk parlamento seçimlerinin yapılmasına yol açmıştır.
2. IKBY’nin anayasa projesi kabul tir. Bölgenin anayasa projesi kabul edilmemiş-tir. Ancak anayasa projesinin özellikle yasama ve yürütme organları arasındaki ilişki ile ilgili maddeleri ve parlamento ile bölge başkanının yetkilerini düzenleyen kanunlar, parlamenter rejimden ödün verilerek bölge başkanına ge-niş yetkilerin verildiğini göstermektedir. Bu da kontrol ve gözetim altında olmaksızın yet-kilerin bir kişinin elinde toplanmasına neden olabilir. Bu durum totaliter rejimden demok-ratik rejime dönüş aşamasında olan toplum-larda diktatör rejimin çıkmasına yol açmakta-dır. Bu sapma parlamenter sistemin en belir-gin özelliklerinden sayılan yasama ve yürüt-me organları arasındaki karşılıklı kontrol ve esnek dengeyi kaybetmeye neden olabilir.
3. 1992 yılı genel seçimlerinde Kürdistan De-mokratik Partisi (KDP) ve Kürdistan Yurtse-verler Birliği (KYB) dışındaki partilerin hiç-biri oyların yüzde 7’den fazlasını alamamış ve bölge parlamentosuna girememiştir. KDP ve KYB’nin bölge parlamentosundaki bazı
mil-letvekillikleri ve bakanlıkları diğer küçük par-tilere vermiştir. Ancak bu durum iki partinin (KDP ve KYB) bakanlıkları kendi aralarında yarı yarıya bölüşmesine neden olmuştur. Bu eşit bölüşme bakanlıklar ve müdürlüklerin içine kadar uzanmıştır. Bu olay devlet ve ba-kanlıklar bünyesinde karar verme sürecini felç etmiştir. İki parti arasında iç bölünme-nin derinleşmesi, mali anlaşmazlıklar, parti-zan milislerin varlığı, KDP ve KYB arasındaki eski düşmanlık, Saddam rejiminin yıkıcı rolü, İran ve Türkiye gibi komşu ülkelerin direkt ve dolaylı olarak bölgesel müdahaleleri ile alev-lenen iç savaşlar yüzünden tüm bölge siyasi, yasal, coğrafi, askeri olarak ayrılma derecesin-de bir bölünmeye yönelmiştir.
4. Bugüne kadar KDP ve KYB arasında mer-kezi hükümetteki yetkiler dahil yönetim pay-laşımına rağmen iç çekişme ve çatışmalar de-vam etmektedir.
5. Bölgede gerçek demokratik rejim oluştur-ma yolunda siyasi istikrarı sağlaoluştur-mak, eko-nomi ve toplumsal gelişmeyi istenen düzeye getirmek, arzulanan hedeflere ulaşmak ve savuşturmak için gelecekteki uluslararası ve bölgesel yatırımları değerlendirmek önemli-dir. Ancak IKBY’deki demokratik süreç dışarı ile ilişkisini zayıflatan ve aynı zamanda iç is-tikrarını tehdit eden büyük zorluklar ile karlı karşıya gelmektedir.
6. Vatandaşların ve siyasal partilerin devlet ile ilişkisini, yasama, yürütme ve yargı arasında-ki ilişarasında-kiyi net bir şearasında-kilde belirleyen anayasal belgenin bulunmaması IKBY’nin en önem-li siyasal problemlerinden biridir. Bu durum yönetim tecrübesinin kurulmamasına, üç er-kin yetkilerinin sınırlarının belirlenmemesine ve bazılarının diğerlerinin üstünde olmasına neden olmuştur. Aynı zamanda IKBY anayasa projesinde birçok yanlışlıklar bulunmaktadır.
Bu proje sanki yürütmenin yetkilerini ve özel-likle bölge başkanının yetkilerini
vatandaşla-rın hakları ve özgürlükleri aleyhine artırması için yazılmıştır.
7. IKBY’deki yargı organlarını denetleme iş-levi gören sivil kuruluşların raporları, hukuk üstünlüğünün zayıflığını, birçok yargı ihlalleri yaşandığını ortaya koymaktadır. Bu raporlar-da yargıya devlet, güvenlik birimleri, parti, aşiret ve kişisel müdahalelerin olduğuna işaret edilmektedir. Ayrıca tutuklu ve mahkumlara karşı şiddet uygulandığı, yürütme organları tarafından yasal kararların uygulanmadığı, kanun önünde herkesin eşit olmadığı ve va-tandaşlar ve siyasi güçler tarafından güvenin azalmasına neden olan diğer usulsüzlükler olduğu da raporlarda yer almaktadır. Bu da bölgedeki siyasi ve sosyal şiddetin artmasına, siyasi ve sosyal anlaşmazlıkların körüklenme-sine neden olmaktadır.
8. Gösteri yapma hakkı, işkenceye maruz kal-ma, yasal olmayan keyfi tutukluluk, vatandaş-ları iktidarda bulunan iki partiden birine bağlı olmayı zorunlu kılmak, güvenlik güçleri tara-fından gösteri yapan vatandaşların yaralan-ması ve öldürmeleri gibi insan hakları ihlalleri yaşanmaktadır. İfade özgürlüğü ve basın alan-ları ile ilgili olarak, 2000 yılından beri birçok bağımsız ve yarı bağımsız gazete, dergi, radyo ve uydu televizyon kanalları ortaya çıkması-na ve IKBY Parlamentosu’ndan basın kanunu çıkmasına rağmen bu alanla ilgili sivil toplum örgütlerinin yayınladığı raporların işaret etti-ği birçok ihlal yaşanmaktadır.
9. Bölgede birçok yerel ve genel seçim yapıl-mış olmasına rağmen, seçim süreçleri seç-menlerin iradesini temsil etmemeye sebep olan eksiklikler ve ihlaller içermektedir. An-cak bu usulsüzlüklerin her geçen seçimde azaldığı görülmektedir.
IKBY’de birçok siyasi parti olmasına ve ka-nun ile parti kurma özgürlüğü bulunmasına rağmen, parti çoğulculuğundan bahsetmek
mümkün değildir. Bu alandaki bağımsız ra-porlara göre iktidarda bulunan KDP ve KYB, seçim kampanyalarında devlet kuruluşlarını ve kamu malını kullanmaktadır. Aynı zaman-da bu iki parti diğer partilere değişik yollar ile baskı uygulamaktadır. Dolayısı ile IKBY’deki parti sisteminin iktidarda bulunan KDP ve KYB’ye dayalı tek parti sistemine yakın bir sistem olduğunu söyleyebiliriz. Aynı zaman-da IKBY’de şimdiye kazaman-dar yönetimin barışçıl yollarla devredildiği görülmemiştir. KDP ve KYB arasında pozisyon değişimi olmasına rağmen hiçbiri tarafından yönetim tam olarak ele alınamamıştır. Bunun yanı sıra diğer parti ve güçlere yönetim için rekabet etmek adına eşit olanaklar verilmemiş ve adil bir seçimi kazanmaları durumunda onlara yönetimi tes-lim etme durumu gerçekleşmemiştir.
2. Öneriler
1. Bölgede sivil demokratik sistem temelleri yerleştirilmelidir. Bu kapsamda ulusal uzlaş-maya varmak için parlamenter sistemde var olan ihlalleri düzeltmek adına IKBY Anayasa Projesi düzeltilmeli ve yargı, yasama ve yürüt-me organları arasında denge sağlanmalıdır.
2. İç savaşların tekrar yaşanmaması, siyasi si-lahlı şiddetin önlenmesi ve bölgenin tüm par-tileri arasında barışçıl rekabeti destekleyen ortamın oluşturulması için parti ve siyasi bağ-lılıklardan uzak, milli temeller üzerine profes-yonel bir şekilde bölgedeki silahlı, güvenlik ve istihbarat güçlerinin yeniden düzenlenmesi gerekmektedir. Bu kuvvetlerin içinde partileş-me eğilimleri ortadan kaldırılmalı ve iç siyasi çatışmalarda kullanılması engellenmelidir.
3. Hukukun üstünlüğünü sağlayan etkili, ta-rafsız, bağımsız mekanizmalar ve yargı ku-rumları geliştirilmelidir. Bu kurum ve meka-nizmaların yargıya tam saygınlığı sağlanmalı, işlemlerin güvenirliği yerine getirilmelidir.
Haksızlıkların kaldırılması için, devlet meka-nizmalarının, genel yönetim temsilcilerinin ve toplum üyelerinin idari ve yargı kararlarına saygınlıklarını koruyan, haklarını garantile-yen idari ve yasal yöntemleri kullanımı tam eşitlik ilkesine dayanmalıdır.
4. Vatandaşların gösteri yapma, ifade özgür-lüğü ve basın özgürözgür-lüğü gibi temel haklarının kanun ile garanti altına alınması ve bununla uyuşmayan kanunların düzeltilmesi gerek-mektedir. Gazetecilere yönelik süreklilik arz eden saldırıların engellenmesi için gereken işlemler yapılmalıdır.
5. Bağımsız Yüksek Seçim Komiserliği, Irak’taki seçimler için mezhep ve particilikten uzak, dürüstlükleri ile tanınmış uzman kişi-ler tarafından profesyonel bir şekilde yeniden düzenlenmelidir. Aynı temellere dayanarak IKBY’de Seçim Komisyonu oluşturulmalı, sahtecilik yapan taraflarla katı bir biçimde mücadele edilmeli, kamu malı, devlet kurum-ları, silahlı kuvvetleri ve güvenlik güçlerinin seçim kampanyalarında kullanılması yasak-lanmalıdır.
6. Siyasi çatışmalarda kamu gücü ve devlet kurumlarının bölgedeki siyasi çoğulculuğu sağlamlaştırmak için muhalif partilere karşı kullanılmaması gerekmektedir. Şeffaflık ve adalet prensibine dayalı olarak IKBY’deki si-yasi partilere mali ödenekler tahsis edilmeli-dir.
DİPNOTLAR
1 Dr. Hafız Olwan Aldlimi, Batı Avrupa ve Amerika’daki siyasi sistemler, Dar Wail, Amman, 2001, S.7
2 2008 yılı (16) numaralı Irak Kürt Bölgesel Yönetimi Bölgesinin Anayasa Onay kanunun birinci maddesine bakılır.
3 Bu komisyon görevini şeffaflıkla (saydamlık) ve tüm üyelerin bilgisine sahip bir şekilde yapmamış görünüyor, çünkü bazı önemli toplantıları üyelerin üçte biri oranda olan kişilerin haberi olmadan gerçekleşmiştir, bu toplantılarda proje taslağının maddelerinden ortalama 22 madde üzerinde tadil edilmiştir. http://sbeiy.com/ku/Inter_Report_Detail.aspx?id=138&cat=2 sitesi üzerinden Bihadin Youssef, dimanah Latalah, Dr. Nuri Talabani görülür.
4 Bu projeye bir dizi eleştiri yöneltti; özellikle de yasama ve yürütme erkeleri arasındaki ilişkilerin düzenlenmesi ile idari adem-i merkeziyetçilik konusunda, Örnek olarak : bkz. Dr. Latif Mustafa - Yusuf Mehemed Sadik - Server Ali Cafer ،ةتةطرةز ىةناخثاض ،ناتسدروك ي َميرةه يرووتسةد ىةذؤِرث ؤب كةيةوةنووضادَميث 2009 ،ينامَميلس
5 Kürdistan Parlamentosu tarafından kabul edilen metni görmek için bkz. ىةذؤِرث ،ناتسدروك ينامةلرةث 2009 ،ليبرأ ،ةين ثاض يدنةوان ،قارَميع – ناتسدروك ي َميرةه يروتسةد
6 Araştırmacı buna basına yaptığı bir açıklamada değinmiştir. Bu açıklamanın metnine erişmek için bkz. 2 لا ،2009 /4 /15 ،2 ةرامذ ،ةمانذؤر يةمانذؤر ةل يتشط يار يؤكشاث. Bölge parlamentosu hukuk komisyonunun yukarıda sözü geçen açıklamada dile getirilen görüşlere verdiği cevap için bkz. ةل كةيةوةندركنوور يتياس ةل ،ةوةناتسدروك ينامةلرةث يياساي ىةنذيل: http://perleman.org/default.aspx?page=articles&c=News-Committees&id=5098) Ancak araştırmacı bir kez daha yargıç dr. Latif Mustafa ile gerçekleştirdiği açıklayıcı bir görüşmede görüşünü dile getirmişti. Bu görüşme, ةرامذ ،ةمانذؤر يةمانذؤر ةل يتشط يار يؤكشاث 2 لا ،2009 /5 /13 ،3. ‘de yayımlanmıştır. Aynı şekilde bölge parlamentosu eski başkanı rahmetli Cevher Nak Salim gibi birçok aydın ve akademisyen araştırmacının görüşünü teyit etmiştir. Hawlati Gazetesi’nde bir makale yazan Salim bölge parlamentosunun Ocak 2009’Dan sonraki ikinci dönemindeki meşruiyeti konusundaki görüşlerini dile getirmiştir. Kürdistan Parlamentosunun değişik seçim kanunu maddelerini delil gösterdikten sonra diyor ki 22/4/2009 tarihli Habat gazetesinden sayın Yusuf Muhammed ile Kürdistan parlamentosu hukuk komisyonu arasındaki tartışmayı öğrendim. Bölge parlamentosu seçim kanunu maddelerini inceledikten sonra sayın Yusuf Muhammed’in savunduğu görüşün doğru olduğunu, Kürdistan parlamentosu hukuk komisyonunun verdiği cevabın da kuşkulu olduğunu anladım. Bkz. مةئ يناكةتاساود ،ملاس قمان رةهوةج تةباب نامةه ناي .4 لا ،2009 /6 /10 ةممةشراوض ،(532) ةرامذ ،يتلآواه يةمانؤِر ،ناتسدروك يرووتسةد ىةذؤِرث و َميرةه ينامةلرةث ىةلوخ يتياس ةل: http://hawlati.info/NewsDetailN.aspx?id=9202&LinkID=67
7 Anayasa taslağının 1. Madde metni : Kürdistan Federal Irak Devleti içerinde yer alan bir bölgedir.
Siyasi sistemi parlamenter, demokratik cumhuriyettir. Çok partili sisteme, erkler arası ayırıma, iktidarın barışçıl yollarla ve gizli ve dönemsel seçimler yoluyla el değiştirmesine dayanır. Bkz.
65 لا ،ووشَميث ىةواضرةس ،ناتسدروك ينامةلرةث
8 Bkz. Anayasa taslağının 61. Maddesi, 89 لا ،ةواضرةس نامةه
9 Bkz. Anayasa taslağının 65. Maddesinin altıncı, on beşinci, on altıncı, on yedinci, on sekizinci, on dokuzuncu, yirminci, yirmi birinci, yirmi ikinci fıkraları, 93 – 90 لا لا ،ةواضرةس نامةه
10 Bkz. Anayasa taslağının 65. Maddesinin sekizinci ve dokuzuncu fıkraları, bkz. لا لا ،ةواضرةس نامةه 91 – 90
11 Bkz. Dr. Latif Mustafa – Yusuf Mehemed Sadik – Server Ali Cafer 92 – 91 لا لا ،ووشَميث
12 Ayrıntılar için bkz. Yargıç dr. Latif Mustafa Emin, parlamenter sistemde devlet başkanı ile başbakan arasındaki ilişkiler, dar serdom l’it-tibaa ve’n-neşr, Süleymaniye, 2009, s. 367 – 374 13 Bkz Anayasa taslağının 65. Maddesi, 89 لا ،ووشَميث ىةواضرةس ،ناتسدروك ينامةلرةث.
14 Bkz. Hakin Şeyh Latif, Ladan (İnhiraf) يتياس ةل ،اد َميرةه يرووتسد ىةذؤِرث ةل ينامةلرةث يمتسيس ةل:
http://sbeiy.com/ku/article_detail.aspx?ArticleID=830&AuthorID=203
15 Bkz. Bölge başkanlık kanunun onuncu maddesi, : /10 ،مةجنَميث يَملاس ،(55) ةرامذ ،ناتسدروك يعئاقةو ىةمانذؤر 2005 /7.
16 Bkz. Irak Kürdistan bölgesi güvenlik kurulu kanunu, sayı 4 yı 2011, Vakai Kurdistan dergidsi, sayı 127, 5.6.2011.
17 Bkz. Zana Rauf Menemi, يتياس ةل ،ناتسدروك ي َميرةه يرووتسةد ىةذؤِرث ةب تةرابةس كَمينجرةس دنةض !ادروتسةد يناوِرةواض ةل:
http://sbeiy.com/ku/Dosya_Rozhnama_detail.aspx?ArticleID=170&CatID=13&Cat=dosya
18 Gerçekten de olan da buydı. Irak Kürdistan Bölgesel Yönetimi Başkanı Mesut Barzani 2010’daki Irak temsilciler meclisi ikinci dönem seçimlerinden sonra Irak hükümetinde bakanlıkların değişim hareketine verilmesine engel olmak üzere yetki ve nüfuzunu kullandı. Bölge başkanı açık açık çeşitli vesilelerle Irak Başbakanı Nuri El-Maliki’den kendi onayı olmadan herhangi bir Kürt hareketine herhangi bir bakanlık verilmemesini, hatta bir polis memurunun bile tayin edilmemesini talep ettiğini açıkladı. Bkz. ةووتشَميهيةن وةئ ةك ةوةدرك يتسارتشث َميرةه يكؤرةس :قيفوةت اوةشَميث يتياس ةل .تَميرطبرةو تةرازةو ادغةب ةل ناِرؤط: http://sbeiy.com/ku/newsdetail.aspx?id=32906&cat=1 Yine bkz. يتياس ةل ،ةين ناِرؤط ؤب تسؤث ينتو يَميث ينازراب :يتَميكةي يكَميراتنامةلراث ،بيجةن ةمةح دةمةحم: http://www.destur.net/
bzharay-hefte/4275-barzani-nawshirwan.html Yine bkz. يؤقةض رَميذ ةل ملم ةوتو يناِرؤط ةب يكلام ، َمينسح نارؤس يتياس ةل ،ةووب اد ناتسدروك يينايةثواه و ينازرةب: http://www.kurdiu.org/hawal/?pageid=60279
19 Zana Rauf Menmi, ووشَميث ىةواضرةس.
20 - Yine bkz. Hani Ali et-Tavahirî, Siyasi sisten ve anayasa hukuku, Darus-sakafa li’n-Naşr ve’t-Tevzi, Amman, 2008, s. 258 – 261. Aynı şekilde Dr. Numan Ahmed el Hatib, kısaca siyasi sistemler, Darus-sakafa li’n-Naşr ve’t-Tevzi, Amman, 1999, s. 380.
21 Bundan sonra bu iki partiden bahsederken KYB ve KDP kısaltmalarını kullanacağız.
22 1987 yılında Irak Kürdistanı Müslüman Kardeşler hareketinden ayrılan bir İslami cihat hareketidir.
Eski Irak rejimine karşı diğer kürt hareketleri ile birlikte savaşmıştır. Şu ana kadar bu hareketten birçok grup ayrılmıştır. Kürdistan İslam Cemaati ve İslam Yardımcıları Cemaati bu gruplardandır ayrıntılı bilgi için bkz. El Cezire, Kürdistan İslam Hareketi, internet adresi :
http://www.aljazeera.net/NR/exeres/8D1C10BA-5216-40D4-BCD8-01B2E0BC7CA4.htm
23 12.6.1988 tarihinde İran Irak savaşının bitmesinden sonra Irak’ta eski rejimin Kürtlere ve Kürdistana karşı giriştiği soykırım ve kimyasal saldırıların ardından Kürt partileri arasında eş güdümü sağlamak amacıyla kurulmuş bir cephedir. Bu nedenle Mart 1991’de halk ayaklanmasına öncülük eden bu cepheye 8 parti katılmıştır. Bu partiler şunlardır : Kürdistan Demokratik Partisi, Kürdistan Yurtseverler Birliği, Irak Komünist Partisi Kürdistan Bölgesi örgütü, Kürdistan Demokratik Halk Partisi, Kürdistan Sosyalist Partisi, Kürt Sosyalist Partisi – Pasok, Kürdistan Emek Partisi, Asuri Demokrat Hareketi. Cephe Haziran 1991’de bölge hükümeti kuruluncaya değin eski rejimden kurtarılan bölgeleri idare etti. Aynı şekilde 19/05/1992 tarihinde genel seçimler düzenledi. Bkz.
112 -111 لا لا ،2009 ،ينامَميلس ،ريثاب يلةع يلامج ىةناخبَميتك ،(1991) سعةب – يناتسدروك يةرةب يتازةوافم ،افةتسم ناوريشوةن.
Yine bkz. Evrak Thomas 38, internet adresi : http://telskuf.com/articles.asp?article_id=10711 24 Söz konusu seçimler ve sonuçları konusunda ayrıntılı bilgi için bkz. Reşid Ammare Yas – Yusuf
Muhammed Sadık, Irak - Kürdistan Bölgesinde Siyasi Muhalefet, Başlangıç ve gelecek, Arap siyasi Araştırma ve İnceleme Merkezi, Doha, 2012, s. 4 – 5
25 Neşirvan Mustafa: يتياس ةل ،ناتسدرك ي َميرةه ينومزةئ مكوح و بزيح: http://sbeiy.com/ku/ArticleParts.aspx?P artID=25&ArticleID=485&AuthorID=36
26 Anlaşmanın daha sonraları uygulanmayan başka maddeleri de vardı. İki taraf ulusal meclisin 5/10/1992’de yenide seçilmesi konusunda anlaşmaya varmışı. Çünkü ilk seçime hile karıştırılmıştı.
Yine adaylardan biri seçmen oylarının çoğunluğunu almayı başaramadığından başkanın da iki ay sonra yeniden seçilmesi gerekiyordu. Ablaşma ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. ،يرةهوةط دماح 28 -27 لا لا ،2004 ،مَملؤهكؤتس ،2005 – 1992 ادندراذبَملةه وود ناوَمين ةل ناتسدروك يرووشاب.
27 Bu hükümet Nisan 1993’te istifa ederek Kosrat Resul Ali başkanlığında eski hükümete benzer bir hükümet kuruldu. Hükümetin kuruluşu ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. ،دَمليفسناتس .يظ .ِرائ سارةط
،ينامَميلس ،اميس ىةناخثاض ،يتشةدرةس ينساي .د .ى .رؤسيفؤِرث :ةو ،يساركويد ىنتوكشث و يسايس يندنةسةرةث قارَميع ىناتسدروك 339 - 337 لا لا ،2010.
28 Bu parti 1992 – 1993 yıllarında Kürdistan Sosyalist Partisi, Kürt Sosyalist Partisi – Pasok ve Kürdistan Demokratik Halk Partisi arasında gerçekleşen bir dizi birleşmeden sonar ortaya çıktı. Ancak bu parti Resul Mamend ve Adnan Müfti gibi bazı liderlerinin KYB’ye bazılarının da KDP’ye katılmasından, sonra kapatıldı. bazıları da daha sonra Muhammed Hacı Mahmud önderliğinde Ekim 1993’te Kürdistan Sosyalist Partisini kurduklarını ilan ettiler. Ancak Kasım 1994’te bu partinin ismi değiştirilerek Kürdistan Sosyal Demokrat Partisi oldu. Bkz. Mehemed-I Haci Mehmud, 215 – 200 لا لا ،1996 – 1992 مةراوض يطرةب ،كةيةطرةمشَميث يرَميمذذؤِر. Yine bkz. ىظ رائ سارةط 342 - 340 لا لا ،ووشَميث ىةواضرةس ،دَمليفسناتس.
29 Bölgedeki ilk hükümette görev yapan bakanların yanı sıra yardımcılarının isimleri, ve siyasi eğilimleri ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. 332 - 331 لا لا ،ةواضرةس نامةه.
30 İslami hareket ve bağımsız İslamcılardan oluşan İslamcılar listesi özellikle de Irak Kürdistanı Müslüman Kardeşler Hareketi o dönemde 19 Mayıs 1992 seçimlerinde üçüncü sırada gelerek
oyların yüzde 5’ini aldı. Hükümete girmeyi reddettikten sonra ulusal meclis dışında bir muhalefet hareketi oldu. Bu hareket savaşçı bir eğilime sahip olduğundan, aynı zamanda silahlı bir hareket olduğundan, bir ço kez her iki üyük parti ile özellikle de KYB ile 1993 - 1999 yılları arasında çatıştı. Bkz. Dr Reşit Ammara ve Yusuf Muhammed Sadık, a.g.e. s. 6 – 7
31 Bkz. Neşirvan Mustafa, يتياس ةل ،يزيفنةت يتلآةسةد و بزيح ،افةتسم ناوريشوةن: http://sbeiy.com/ku/ArticleParts.
aspx?PartID=25&ArticleID=485&AuthorID=36 32 333 لا ،ووشَميث ىةواضرةس ،دَمليفسناتس ىظ رائ سارةط.
33 Bkz. Neşirvan Mustafa, ووشَميث ىةواضرةس ،يزيفنةت يتلآةسةد و بزيح ،افةتسم ناوريشوةن.
34 Bu kutuplaşmanın ne şekilde geliştiği ve bölgede yaşanan iç çatışmalarda oynadığı rol konusunda daha fazla bilgi için bkz. 343 – 339 لا لا ،ووشَميث ىةواضرةس ،دَمليفسناتس ىظ رائ سارةط.
35 Gümrük kapıları, özellikle de İbrahim Halil Gümrük Kapısından elde edilen gelirler iki taraf arasındaki anlaşmazlık noktalarından birini oluşturmaktaydı. Güvenlik Konseyi’nin Irak’a uyguladığı yaptırımlar nedeniyle İbrahim Halim Kapısı hem bölge hem de Irak için en önemli ticaret kapılarından biri haline geldi. Çünkü eski Irak hükümeti ve bu hükümet içindeki nüfuzlu kimseler bu kapıyı kullanarak yurt dışına petrol kaçırmaktaydı. Aynı şekilde vatandaşların zorunlu ihtiyaç maddeleri de buradan ithal edilmekteydi. Bkz. Dr. Hamid Mahmud İsa, Irak’ta Kürt Sorunu, İngiliz İşgalinden Amerikan İşgali’ne Kadar 1914 – 2004, Mektebet Mebduli, Kahire, 2005, s. 436, o dönemde bölgenin gelirleri şu şekilde paylaşılmaktaydı: % 35’i KDP’ye,
% 35’i KYB’ye % 15’i diğer partilere % 5’i bölge hükümetine… bkz. يووذَميم ؤب ةمانَميِرواه ،ناوةخاب آِرواه 365 لا ،1999 ،مةدرةس يشخةث و ثاض ياطزةد ،دروك و ناتسدروك. Ama her iki parti sınır kapılarından olabildiğince fazlasını, özellikle de gelirleri bölgenin ana kaynağı durumunda olan İbrahim Halil sınır kapısını ele geçirmeye çalışmaktaydı. Bkz. 342 و 335 لا لا ،ووشَميث ىةواضرةس ،دَمليفسناتس ىظ رائ سارةط.
36 Bölgede kurulan ilk hükümetten beri Peşmerge Bakanlığı kurulmuş olmasına ve elinin altında 29000 savaşçı bulunmasına rağmen bu birlikler doğrudan KDP ve KYB denetimi altında bulunmaktaydı. Aynı şekilde bölgedeki güvenlik güçlerinin durumu da bundan farklı değildi.
Bkz. ىةواضرةس ،يتَميكةي و يتراث ىةشَميك ،افةتسم ناوريشوةن :كلذك و .345 لا ،ووشَميث ىةواضرةس ،دَمليفسناتس ىظ رائ سارةط
،يماروةه فراع ازريم ىلع :ةو ،نتاهةنيدةب و نتاهيدةب ناوَمين ةل تاوائ و اويه قارًيع يناكةدروك ،دياف يئاجةر :ًاضيأ و .92 –91 لا لا ،ووشَميث 310 لا ،2010 ،ينامَميلس ،ناِرَميطرةو ىةناخ ييتَميرةبةوَميِرةب.
37 Dr. Hamid Mahmud İsa, age, s. 436.
38 İki taraf arasındaki anlaşmazlığın başlangıcı onlarca yıl geçmişe , hatta KYB’nin kurulduğu dönemden önceki yıllara dayanmaktadır. O dönemde KDP lideri Mustafa Barzani ile bizzat partinin siyasi bürosu başkanlığını yapan İbrahim Ahmed ve Celal Talabani arasında 1964 yılından beri görüş ayrılıkları vardı. Anlaşmazlığın odak noktasını liderlik ve KDP içinde kararların ne şekilde alınacağı konusu oluşturmaktaydı. Aynı zamanda ideolojik ve kültürel görüş ayrılıkları vardı. Bkz. 304 – 302 لا لا ،ووشَميث ىةواضرةس ،دياف يئاجةر Anlaşmazlıklar bir kez daha yetmişli ve seksenli yılların sonlarında baş gösterdi. Bunun sonucunda hem iki parti hem de diğer partiler atasında iç çatışmalar yaşandı. Bkz. 212 – 205 لا لا ،ووشَميث ىةواضرةس ،دَمليفسناتس ىظ رائ سارةط. Yine bkz. ناوريشوةن ىةوةندركولآب يدنةوان ،1983 - 1979 قارَميع يناتسدروك يناكةوادوور ىةوةوان يويد ننًيكشةئ رتكةي ناكةنجةث ،افةتسم postfachينلرب،
1997 .
39 Haftalık özel Hawlati gazetesi 2003 yılında eski Irak rejimine ait bir diz gizli belge yayımladı.
Bu belgelerden biri gazetenin 140. Sayısında 10 Eylül 2003 günü yayımlanan belgeydi. Belge kapatılan Baas Partisi Süleymaniye şubesinin çalıştığı Ebu Cihad lakaplı birinin gönderdiği bir mektuptan ibaretti. Bu kişi şube başkanı (Ebu Kays)’ın kendisini nasıl KDP ile KYB arasında sorun çıkarmakla görevlendirdiğini, kendisinin de (yani Ebu Cihad) akrabalarından biri olan ve KDP birliklerinde bölük komutanı olan (Kadir Hasan) ‘ı kullandığını anlatıyor. Gerçekten bu Kadir 2/5/1994 günü Kaledüzi’de KDP merkezine ateş açarak KYB yöneticilerinden biri olan Mam Cotyar’ı öldürdü. İşte bu olay iç savaşın ilk kıvılcımıydı. Bkz. ةرامذ ،نجةر ىةناخثاض ،يتلآواه ىةمانذؤر 2 -1 لا لا ،2003 /9 /10 ةممةشراوض ،140. Belgeye göre bazı kaynaklar Kadir Hasan adlı kişinin Kaleduzi olayına katıldığını ve bu olay esnasında öldürüldüğünü belirtmektedir. Bkz. يروشاب ،يرةهوةط ديماح 74 لا ،ووشَميث ىةواضرةس ،ادندراذبَملةه وود ناوَمين ةل ناتسدروك.
40 Kürt partileri arasındaki iç çekişmeleri körüklemeye çalışarak birine karşı diğerini destekle yoluna gitmiştir. İttifaklar ve birlikler yoluyla bu partileri kutuplaşmaya itmiştir. Bkz. ،دَمليفسناتس ىظ رائ سارةط 346 و 342 لا لا ،ووشَميث ىةواضرةس.
41 KDP ile KYB arasındaki çarpışmalar dört yılı aşkın bir süre sürdü. Bu esnada altı kez çarpışma yaşanırken barışı sağlamaya yönelik iç ve dış çabalar belli süreler için çarpışmazlık ve ateşkesi sağlıyordu. Ta ki iki taraf 17 Eylül 1998’de Washington’da barış anlaşmasına vardı. Bkz. ديماح
ناي نوةخ ،افةتسم ناوريشوةن :كلذك و .280 -66 لا لا ،ووشَميث ىةواضرةس ،ادندراذبَملةه وود ناوَمين ةل ناتسدروك يروشاب ،يرةهوةط يتياس ةل ،(2002 -1992) قارَميع يناتسدروك يناكةوادوور ىةوةوان يويد ةكةتؤم: http://sbeiy.com/ku/article_detail.
aspx?ArticleID=1539&AuthorID=36
42 Bkz. ةواضرةس نامةه Yine bkz. 310 لا ،ووشَميث ىةواضرةس ،دياف يئاجةر.
43 Daha fazla bilgi için bkz. 31 لا ،2008 لوليةئ ي1 ،74 ةرامذ ،ينظل يراظؤط ،ادناكةمانةطَملةب ةل بائ ي31 يناكةييراكةدرو ،ينظل 35 –. Yine bkz. Dr. Hamid Mahmud İsa age, s. 440 – 444. Bu arada KDP KYB’nin İran rejiminden yardım aldığı bahanesiyle Saddam rejiminden yardım talebinde bulunmuştur. Neçirvan Mustafa her iki partinin de İran ile iyi ilişkileri olduğunu, ancak zaman zaman partilerden birinin kontrol dışına çıktığını, böyle olunca onu yeniden kontrol altına almak istediklerini, İran siyasetinin
43 Daha fazla bilgi için bkz. 31 لا ،2008 لوليةئ ي1 ،74 ةرامذ ،ينظل يراظؤط ،ادناكةمانةطَملةب ةل بائ ي31 يناكةييراكةدرو ،ينظل 35 –. Yine bkz. Dr. Hamid Mahmud İsa age, s. 440 – 444. Bu arada KDP KYB’nin İran rejiminden yardım aldığı bahanesiyle Saddam rejiminden yardım talebinde bulunmuştur. Neçirvan Mustafa her iki partinin de İran ile iyi ilişkileri olduğunu, ancak zaman zaman partilerden birinin kontrol dışına çıktığını, böyle olunca onu yeniden kontrol altına almak istediklerini, İran siyasetinin