Demokratik rejimler asırlar boyunca iç ve dış krizler ile riskler karşısında başarısını kanıt-lamıştır. Örneğin Batı’da demokratik rejimler Birinci ve İkinci Dünya Savaşlarını kazan-mış, aynı zamanda Soğuk Savaş döneminde Krallık, Nazizm, Faşizm ve Komünizm gibi totaliter-otoriter rejimler karşısında da başa-rılı olmuştur. Aynı zamanda bu demokratik rejimler iç siyasi ve ekonomik zorluklarla iyi bir şekilde başa çıkmayı, zorlukları yönete-rek krizleri çözmeyi, hacmini ve kapsamını büyütmeyi başarmıştır. Böylece diğer rejim-lerin çökmesine neden olan gelişmeleri avan-taja çevirmeyi sağlamıştır. Doğu Avrupa’daki Komünist rejimlerin yıkılması ve Sovyetler Birliği’nin parçalanması bu alanda büyük bir ders olmuştur.
Demokratik rejimin ifade özgürlüğü, siyasi çoğulculuk, barışçı iktidar değişimi gibi me-kanizmaları ve temel unsurları, hızlı bir şekil-de eksiklikleri ve hataları algılama, siyasi ve sivil tarafların siyasi programları ile başarılı çözümler sunma, diğer tarafların önerilerine karşı alternatif programlar sunma imkanı ver-mektedir. Dolayısıyla bu süreç neredeyse her seçim döneminde hataların ve eksiklerin gi-derilmesine, kalkınmaya ve yenilenmeye ne-den olmaktadır. Aynı zamanda bu mekaniz-malar barışçıl yöntemlerle iç siyasi çatışmekaniz-maları çözmek ve yönetmek için ortam oluşturması, halkın rızasını ve memnuniyetini kazanarak iktidara ulaşmak için çatışanların önüne eşit
fırsatları sunmasından dolayı uzun vadede si-yasi istikrarı da beraberinde getirmektedir.
Bölgede gerçek bir demokratik rejim kurmak siyasi istikrarı yerleştirmeye, ekonomi ve sos-yal gelişme yoluna konulmasına imkan tanı-maktadır. Ayrıca arzulanan hedeflere ulaşma-sı ve karşıulaşma-sına çıkabilecek tehlikeleri uzaklaş-tırmak için gelecekte mevcut uluslararası ve bölgesel fırsatları değerlendirmesini sağlaya-cak şekilde siyasi iktidarın güçlendirilmesine de yardımcı olmaktadır. Ancak demokratik süreç bölgede çok büyük zorluklarla karşılaş-maktadır. Bu da onun dışarıyla ilişkisini zayıf-lamakta ve iç istikrarsızlıklara yol açmaktadır.
Aşağıda, bölgedeki yönetim deneyiminde de-mokratik unsurlar gerçeğine işaret edilerek önemli zorluklara değinilmektedir.
2.1. Anayasanın Eksikliği
Demokratik rejimlerde anayasa; demokra-tik oyunun kurallarını koymak, yöneticilerin mutlak iktidarını sınırlamak, iktidarın akta-rımı için barışçıl yöntem ve mekanizmaları oluşturmak, bireysel hak ve özgürlükleri ko-rumak ve garantilemek için devletle birey ara-sında sosyal bir sözleşme niteliğindedir. Başka bir deyişle anayasanın bulunması ve ona bağlı kalınması demokratik rejimin diğer özellikle-rinin bakımını yapma yolunu açmaktadır.54 IKBY’de vatandaş ve devlet, partiler ile hükü-met, yasama, yürütme ve yargı erkleri arasın-daki ilişkileri düzenleyen anayasal belgenin bulunmaması en önemli siyasi sorunlardan biri sayılmaktadır. Bu da bölgede yönetim deneyiminin kurulmamasına, üç erkin yetki-lerinin sınırlarının belirli olmamasına ve bi-rinin diğerinden üstün olmasına, iki partinin gücünün diğer üç partiden üstün olmasına, hükümetin iktidarda bulunan iki parti arasın-da çürümesine ve bu iki parti arasınarasın-daki an-laşmazlığın büyümesinin kanlı çatışma haline dönüşmesine neden olmuştur.
Aynı zamanda yukarıda bahsi geçen anayasa projesinde birçok dengesizlik bulunmaktadır.
Görünen şu ki bu projede bölge başkanı yet-kileri diğer yetkililerin ve vatandaşların hak ve özgürlükleri pahasına yürütme organının yet-kilerini artırmak adına genişletilmiştir. Daha önce bahsedildiği gibi bu proje; bölge başka-nına hükümet, parlamento ve yargıya karışma imkanı sağlayacak şekilde geniş yetkiler ver-mektedir.55
2.2 Hukukun Üstünlüğünün Zayıf Olması Hukukun üstünlüğü çağdaş demokrasinin destek ve temellerinden biri sayılır. Bu öyle bir temeldir ki demokrasi mekanizmasının onsuz çalışamayacağı düşünülür.56 Dolayı-sı ile hukuk üstünlüğünü garanti edecek ba-ğımsız, tarafsız ve etkili yargı kurumları ve kontrol mekanizmalarını bulmak önemlidir.
Bu kurum ve mekanizmaların hukukun tüm saygınlığını sağlaması, işlemlerin güvenini ar-tırması ve haksızlıkları ortadan kaldırmasını sağlaması beklenir. Böylece bireylerin hak-larını koruyan, devlet kurumhak-larının, kamu otoritesi temsilcilerinin ve bireylerin idari ve yasal kararlara saygı duymalarını sağlayan, idari ve yasal yöntemleri kullanmak için tam eşitliğe dayanan bir sistem oluşturulmalıdır.57
“American Society for Kurds” isimli sivil top-lum örgütünün raporu IKBY’de yargı ve hu-kuk üstünlüğünün ihlali yapıldığına işaret etmektedir. Bunlardan bazıları şu şekildedir:
Güvenlik güçleri ve polislerin tutukluları yar-gılaması, bazı olayları sonlandırmada yavaş davranılması, sonlandırılmamış bazı konula-rın belgeleri ve dosyaları ile oynanması, mah-kemelerin iktidarda bulunan iki parti veya aşiretler ile ilgili bazı konuların karşısında za-yıf olması, sanıklara karşı fiziksel ve psikolojik işkence yapılması, hakimlere karşı uygulanan baskı ve tehdit, uygulama kurumları tarafın-dan bazı durumlarda hakimler tarafıntarafın-dan ve-rilen kararların uygulanmaması, yetkili
mah-kemelerin hakimleri tarafından takip etme-sindeki gecikmeler, bazı hakimlerin iktidarda var olan partilere bağlı kalmaları ve kararları-nı iktidardaki partilerin lehine vermesi.58 2.3. İnsan Hakları, Kamu Özgürlükleri ve İfade Özgürlüğünün İhlal Edilmesi
İnsan hakları demokrasinin özü sayılmakta-dır.59 Başka bir deyişle hiçbir demokratik re-jim vatandaşların temel haklarının saygınlığı olmadan düşünülemez. Demokrasi ile insan haklarının arasındaki bu güçlü ilişkinin bu-lunma fikri yeni değildir. İnsan Hakları Ev-rensel Beyannamesi’nin 21.maddesi “Halkın iradesi devlet iktidarının kaynağı ve temeli-dir” demektedir.60 Bu ifade de devlet ile birey arasındaki ikili ilişkinin varlığından yola çıka-rak insan haklarını korumanın demokrasi ve demokratik bir yönetime ulaşmanın, insanla-rın temel haklainsanla-rının bir parçası olduğu belir-tilmektedir.
Diğer taraftan demokrasi; düşünceyi kabul-lenmede herhangi bir engel veya etkinin ol-maması, bilgi ve fikre dokunulol-maması, fikir-lerin engellere ve sınırlandırmalara maruz kalmaksızın herhangi bir araç ile yayınlan-ması hakkının bulunyayınlan-ması dahil olmak üzere düşünce ve ifade özgürlüğü bulunduğunu varsaymaktadır.61
Aynı zamanda demokratik rejimlerde medya kanalları devlet kurumlarındaki kusurlar ile ilgili eleştirileri ifade etmek için önemli bir araç olarak görülmektedir. Bunun yanı sıra vatandaşları bilinçlendirmek, siyasi tartışma-lar için özgür platformtartışma-lar oluşturmak, kamu-oyu oluşturmak ve sorunlar ve eksikleri gider-me yönüne doğru baskı yapmak için önemli bir araç olarak ifade edilebilir.62
IKBY’de gösteri yapma gibi vatandaşların te-mel hakları ihlal edilmektedir. Bu hakkın Irak anayasasında bulunmasına rağmen,63 IKBY
gösteri düzenleme kanununa göre gösteri yapmak yürütme ve idari organların onayına bağlanmıştır. Böylece gösteri yapmak hakkı kısıtlanmıştır.64 Uluslararası raporlar; işken-ce, kanun dışı keyfi tutuklama, vatandaşla-rı iktidarda bulunan iki partiye üye olmalavatandaşla-rı için zorlama, güvenlik güçleri tarafından aşırı kuvvet kullanarak gösteri yapan vatandaşları yaralama ve öldürme gibi çeşitli insan hakla-rının ihlal edildiğine işaret etmektedir.65 İfade özgürlüğü ve basın alanı ile ilgili ola-rak, 2000 yılından beri birçok bağımsız ve yarı bağımsız gazete, dergi, radyo ve uydu televizyon kanalı ortaya çıkmıştır. Bölge Parlamentosu’ndan basın kanunu çıkmasına rağmen bu alanda da birçok ihlaller bulun-maktadır. Gazetecilerin hakları savunmak için faaliyet gösteren Metro Merkezi 2011 yılında basın hakları alanında IKBY kurulduğundan beri en eleştirel raporu hazırlamıştır. Merkez 2011 yılında 4’ü ateş açılması sonucu yaralan-ma, 8’i basın kanalları ofisinin yakılması, 85’i saldırıda bulunma, 57’si tehdit edilme olmak üzere toplamda 359 gazetecinin çeşitli şekil-lerde haklarının ihlal edildiğini bildirmiştir.66 2.4. Seçim İhlalleri
Demokrasinin önemli unsurlarından biri de halkın kendi iradesini göstereceği düzenli olarak yapılan özgür ve adil seçimlerdir. Her seçmen siyasi rekabeti teşvik eden şeffaflık, özgürlük ve eşitlikı ilkeleri altında kendisi-ni temsil edecek kişiyi seçebilmelidir. Bunun için de seçimler genel, adil ve gizli oy kullan-ma hakkı temeline göre yapılkullan-malıdır.67 Ama seçimler demokrasinin tamamını ifade etme-mektedir. Seçim demokrasinin bir unsurudur, ancak seçimlerin gerçek seçim olabilmesi için demokratik temeller üzerinde kurulmalıdır.
Bu da eşit olanaklar, potansiyel ve araçlara göre yapılmalıdır. Halkın kendisini yönete-cek kişiyi seçmesini hedefleyen demokrasi, sürekli olarak aynı tabakanın diğer tabakayı
yönetmesini ifade etmez. Bunu göre seçimler seçmek demektir, insanın seçimlere katılması demek, önüne içinden istediğini seçmesi için seçeneklerin ve imkanların konulması de-mektir.68
Seçimlerin anlamını, amacını kaybetmemesi ve demokrasiyi sağlamak için temel sayılan bazı şartların bulunması gerekmektedir. Bu prensipler şu şekildedir:69
- Halkların seçim yapma, aday olma ve oyla-maya katılma hakları sağlanmalıdır. Bu da tüm vatandaşların seçme ve kamu işlerine katılım hakkına sahip olması anlamına gel-mektedir.
- Seçme prosedürleri oy ağırlığı bakımından seçme özgürlüğünü ve insanlar arasında eşitliği, oylama gizliliğini ve doğru sayımı sağlamalıdır.
- Seçimler, vatandaşların temsilcilerini se-çebilmeleri, siyasi sürece katılabilmeleri ve siyasi kararları etkileyebilmeleri için dü-zenli ve sürekli bir şekilde yapılmalıdır.70 - Seçimler vatandaşların temel haklarına
saygı göstererek yapılmalıdır.
- Seçim sonuçlarının seçmen iradesini daha doğru ve kapsamlı bir şekilde yansıtması için seçimle ilgili kuruluşların adil temelle-re dayanarak belirlenmesi getemelle-rekmektedir.
- Seçimlerin adaletli olmasını garantilemek için seçim sürecinin kontrolünün devlet yönetmenliklerinden ayrı bağımsız seçim komisyonu veya yönetmenliği tarafından yürütülmelidir. Alınan kararlar ise yargı mercilerinde itiraza açık olmalıdır.
- Seçimlerde adil rekabet olmalıdır.
- Seçim kampanyalarında özgürlük sağlan-malıdır.
IKBY’de seçim alanında birçok ihlaller ve sorunlar vardır. Örneğin hiçbir genel seçim, seçim kanunlarına göre zamanında yapılma-mıştır. Bölge parlamento seçimleri alanında 1992, 2005, 2009 yıllarında üç seçim dönemi yapılmıştır. Üçüncü dönem seçimleri karar-laştırılan tarihten bir kaç ay sona gerçekleş-miştir. Bu durumun benzeri 2005 yılına kadar bir kez yapılan vilayet meclisleri seçimlerinde de yaşanmıştır.
Bunun haricinde bölgede yapılan seçimlerde birçok ihlaller yapılmıştır. Bu ihlaller özellik-le 25 Temmuz 2009 tarihinde yapılan IKBY Parlamentosu seçimlerinde gerçekleşmiştir.
Seçim kampanyaları ve seçim günü birçok ih-lal ve hile olayı yaşanmıştır. Vatandaşlar siyasi bağlılıklarından dolayı sistematik bir şekilde baskıya maruz kalmıştır.71 Örneğin birçok devlet memuru işten ayrılmak durumunda kalmıştır.72 Aralarında dekanlar ve bölüm baş-kanlarının olduğu insanların görevlerinden alınmış73 ve değişik kadrolardan birçok kişi74 tehdit edilmiştir. Bunun yanı sıra özellikle hem Erbil hem de Duhok ilinde seçim günü geniş kapsamlı hile yapılmıştır.75 Şüphesiz bu yaşananlar seçmenlerin iradesini değiştirme-ye, seçim sonuçlarını çarpıtmaya yöneliktir ve seçmenlerin eğilimlerinin doğru şekilde yan-sımasına engel olmuştur.
2.5. Çok Partililik ve İktidarın Barışçıl Transferi
Siyasi çoğulculuk devletin içerisinde birden çok siyasi gücün var olması ve bu güçlerin arasında yönetime sahip olmak için rekabet ve barışçıl rekabet76 ile eşit fırsatların bulun-ması anlamına gelmektedir. Bu bağlamda de-mokratik rejimdeki herhangi bir siyasi parti-nin başarısı halkın onun programını ne kadar desteklediğine bağlıdır. Bu da tüm partilerin ve siyasi güçlerin seçmenlerin memnuniye-tini kazanmak için eşit olanaklara sahip ol-malarını gerektirir. Örneğin seçim reklamları
için devlet kurum ve kaynaklarının kullanıl-ması ve kamu parasının seçmenlerin oyunu kazanmak için harcanması gibi durumlar bazı partilerin devlet kaynaklarını kullanabil-mesine ve diğerlerinin kullanamaması sonu-cunu doğurmaktadır. Siyasi partiler arasında eşit fırsatların bulunması seçmenlerin mem-nuniyetini ve oylarını kazanma yolunun seç-menlerin lehine siyasi, ekonomik ve sosyal programlar koymanın yönetime varmak için birincil değişken olmasına neden olur. Bu da genel menfaatin parti ve kişisel dar menfaat-lerin üzerinde tutulmasına neden olacaktır.
Bölgede birçok siyasi parti olması ve partile-rin kurulmasının kanun ile düzenlenmesine77 rağmen, bölgede tam anlamıyla çokpartililik-ten söz edilemez. Çünkü yukarıda da bahsi geçen raporlara uygun olarak iktidarda olan KDP ve KYB seçim kampanyalarında böl-gedeki devlet kurumları ve kamu parasını kullanmaktadır.78 Aynı zamanda bu iki parti diğer partilere kadrolarını kamu kurumların-dan çıkartma yolu ile baskı uygulamaktadır.
Bazen de diğer partilerin mali yardımı kes-meden parti merkezlerine saldırıp yakmaya79 kadar eylemlerde bulunulmaktadır. Özellikle KDP yönetimi altındaki bölgelerde bu yaşan-maktadır. Bu yüzden IKBY’deki parti düzeni iktidarda bulunan KDP ve KYB’nin kendi böl-gelerinde tek parti sistemine yakın bir sistem kurulmuş durumdadır.
Başka bir yönden barışçıl demokrasiyi uygu-lamak çatışan siyasi partiler arasında iktidarın barışçıl şekilde transfer edilmesi için anaya-sa, yasal ve siyasi fırsatları bulundurmayı ge-rektirir. Çünkü iktidarın barışçıl şekilde elde edilmesi, geniş, özgür ve ayrım olmadan halk katılımının olduğu açık siyasi rekabete yol aç-maktadır.80
Oy verilmeyen tarafa iletilen mesaj, partinin program ve projelerinin gözden geçirilmesine yönelik olmaktadır. Bu durumda iktidarı ve/
veya seçimleri kaybeden taraf programını ve projelerini gözden geçirmek zorunda kalır.
Bunun yanı sıra parti teşkilatını düzeltmek ve bazı sembolleri değiştirmek zorunda kalır.
Dolayısı ile bir sonraki seçimlere daha aktif ve yeni projeler ile hazırlanacaktır. Bundan yola çıkarak bu işlem demokratik rejimdeki siyasi partilerin yenilenmesi ve tekrar yapılanması-na neden olacaktır.
İktidarın barışçıl transferinde seçimleri kaza-nan tarafa başka bir mesaj da iletilir: Bu mesaj seçmenlerin kendilerine verdikleri yetkilerin tam ve mutlak yetki olmadığıdır. Seçmenle-re verdiği sözleri yerine getirmediği ve kamu çıkarı gerçekleştirilmediği takdirde kaybeden diğer taraf ile aynı sonu paylaşacağı mesajı verilir. Bundan yola çıkarak iktidarın barışçıl yollarla transfer edilmesi siyasi sürecin sürek-li yenilenmesine ve dinamik olmasına neden olur. Aynı zamanda kamu çıkarını sağlayıp kişisel ve partisel dar menfaatlerin üzerinde tutulmasını sağlar.
Şu ana kadar IKBY’de demokratik sistem tec-rübesi iki dönemi aşkın sürmesine rağmen iktidarın barışçıl yollarla transferi gerçek-leşmemiştir. KDP ve KYB arasında pozisyon değişimi olmasına rağmen hiçbiri tarafından diğerine tam bir iktidar transferi yapılmamış-tır. İktidar için rekabet eden diğer parti ve güçlere eşit fırsat sağlanmamış ve seçimleri kazanmaları durumunda iktidar teslim edil-memiştir. Dolayısıyla şimdiki temel soru ise Molla Bahtiyar’ın KDP’nin siyasi ofisi üyele-rinin seçiminde dediği gibi “KDP ile KYB ge-lecekte seçimlerde kazanan herhangi partiyi kabul edecekler ve ona iktidarı istekleri ile teslim edecekler mi?81 sorusudur.
Sonuç olarak seçimler, özgür medya, siya-si partilerin bulunması vs. gibi demokrasiya-si unsurlarından ve belirtilerinden bazılarının bulunmasına rağmen eksiklikler ve ihlaller IKBY’deki demokratik sürecinin tamamlan-masının önüne geçecektir.
3. SONUÇLAR VE ÖNERİLER