Çalışma kapsamında yapılan gerek literatür araştırmaları gerekse vaka çalışması bizlere yapılacak olan bir proje önerisi ya da yatırım kararının olası sonuçlarının önceden kestirilmesinin ne kadar önemli olduğunu göstermiştir. Bu tip öngörüleri elde etmek için ise en güvenilir sonuçları veren yöntemler ise sosyo-ekonomik etki değerlendirmesi yöntemleridir. Sosyo-ekonomik etki değerlendirmesi yöntemlerinin en belirgin avantajı ise yapılacak olan proje ya da yatırım kararının etkilerini önceden görerek/tahmin ederek bu etkilere göre gerekli önlemlerin alınmasıdır. Bu özellik sayesinde plancılar, yönetimler ve diğer çok çeşitli karar alıcı merciler büyük bir esneklik kazanmakta ve verdikleri karalardaki doğruluk oranını yükseltmektedirler. Kazanılan bu esneklik ise projelerin çok daha isabetli sonuçlar elde etmesine ve yan etkilerinin ya da istenmeyen etkilerin ortana kaldırılmasına ya da en aza indirilmesine olanak sağlamaktadır.
Çalışma kapsamında örnek teşkil etmesi için yapılan vaka çalışması sırasında da Marmaray Projesinin etkileri değerlendirilmektedir. Bu etkiler çalışmanın muhtemel etkilerinin öngörüldüğü hipotezler çerçevesinde değerlendirilmektedir. Bu hipotezlerde merkez ilçelerin çekiciliklerinin en yüksek değerlerde olacağı ve Avrupa ve Asya yakaları arasındaki dengesiz dağılımın devam edeceği öngörülmüştür. Bu bağlamda modeller firmalar ve hane halkı bakış açılarına göre değerlendirildiğinde merkez ilçelerin hipotezde de öngörüldüğü gibi hem firmalar hem de hane halkı için çekici hale geldiği ve iki yaka arasındaki dengesizliğin devam edeceği görülmektedir. Bu öngörü merkez ilçeler doğru olacak olan büyük bir baskının habercisidir. Bu durumun doğuracağı olumsuz sonuçların önüne geçmek için ise merkezin çekiciliğinin il genelindeki bazı noktalara dağıtılması gerekmektedir. Bunu yapabilecek olan en iyi araç ise planlamadır.
Merkez ilçelerin çekiciliklerinin azaltılması için ise merkez ilçelerde yapılaşma yoğunluğunun azaltılması ya da bu alanlarda yapılacak olan yapılar için alınacak olan vergilerin arttırılması önerilebilir. Yahut da merkez ilçelerde büyük oranda trafik sorunlarının önüne geçilmek için özel araç seyahatlerinin zorlaştırılması ve toplu taşım araçlarının kullanımı özendirilebilir. Özel taşıtların merkez ilçelere girmeleri için araç başına ücret alınması ya da taşıt parkının zorlaştırılması gibi öneriler uygulanabilir.
İstanbul için yapılan çevre düzeni planı içerisinde de iki yaka arasındaki dengesizliğin giderilmesi ve tek merkezli gelişimin önüne geçilmesi için çok çeşitli kararlar alınmıştır. Fakat bu kararların hiç birisi merkeze olan baskının önüne geçecek önlemler değildirler. Yukarıda da belirtildiği gibi merkez ilçeleri daha az çekici kılacak önemler oluşturtabilecekken buna benzer önlemlerden hiçbirisi çevre düzeni planında yer almamaktadır. Çevre düzeni planı bunun yerine merkezi ilçelerin çekicilikleri ile yarışabilecek nitelikteki alt merkezler tasarlamaktadır. Hernekadar tasarlanan alt merkezler merkez ilçelerin çekiciliklerini azalatacak bir öneri gibi görülse bile kısa vadede bu alt merkezlerin merkezi ilçelerle rekabet edebilecek kadar güçlenebilmeleri oldukça güçtür.
Alt merkezler yaratma düşüncesi merkezi bölgelere yığılma sorununa kısa vadeden ziyade ancak uzun vadede çözüm olabilir. Uzun vadeli planların uygulamaya biran evvel sokulması fevkalade önemli olmakla birlikte yukarıda belirtilen kısa vadeli ve merkezi ilçelere olan baskıyı frenleyecek nitelikteki planlama kararlarının de en kısa sürede tasarlanarak yürürlüğe konması gerekmektedir.
Diğer yandan modelden elde edilen sonuçlar halihazırda il genelindeki istihdam ve işgücü dağılımlarına dayanmaktadır. Orta ve uzun vadede çevre düzeni planının getireceği gelişmeler ve il genelindeki işgücü ve istihdam dağılımlarındaki değişimler neticesinde model farklı sonuçlar üretebilir. Böylece çevre düzeni planının getirdiği merkezler arası kademelenme ve çok merkezli gelişim kararlarının sonuçları da gelecekte gözlemlenebilir.
Literatürde ve dış ülkelerde sıklıkla kullanılan karar almaya yardımcı teknikler olarak kabul edilen sosyo-ekonomik etki değerlendirme yöntemleri ülkemizde hak ettikleri yeri ve kullanım sıklığını elde edememişlerdir. Bu sorunun en önemli dayanakları; sosyo-ekonomik etki değerlendirmesi analizlerinin kullanımını zorunlu kılan ya da özendiren yasa ve yönetmeliklerin bulunmayışı ve analizlerde kullanılabilecek düzeyde bilimsel bilgi ve istatistiki verinin var olmayışıdır.
İlk soruna düşünülebilecek olan çözüm; bu analiz yönteminin kullanımının yaygınlaşması için atılacak olan yasal altyapı adımlarıdır. Sosyo-ekonomik etki değerlendirmesi analizini yaygınlaştırmak ve bu analizi yapma alışkanlığını kazandırmak için, analiz belirli büyüklükteki kamu harcamaları ya da özel yatırımlar için zorunlu hale getirilebilir. Ve sonradan da bu eşikler düşürülerek çok daha fazla sayıda proje ve yatırım için zorunlu hale getirilerek yaygınlaşması sağlanabilir. Örneğin Hollanda ve Birleşik Krallıkta sosyo-ekonomik etki değerlendirmesi yöntemleri ulaşım altyapısı için yapılması zorunlu hale getirilmiştir. Diğer kamu ve özel sektör proje ve yatırım kararları için de hesaplanması önerilmekte ve tavsiye edilmektedir.
Veri eksikliği sorununun çözümü ise çok daha zor bir görevdir. Bu sorunun üstesinden gelmek için yapılması gereken bir an evvel uluslararası kabul görmüş veri setlerinin ulusal düzeyde ve çeşitli periyotlarla oluşturulmasıdır.
Öte yandan veri eksikliği probleminin üstesinden gelmek için bir başka yöntem de izlenebilir. Şöyle ki; hesaplamalar için gerekli olan veri setleri asgari seviyede tutularak da kullanılabilecek olan hatırı sayılır miktarda hesaplama yöntemi bulunmaktadır. Önemli olan bu hesaplama yöntemlerini bulmak ve kullanılacak olan vakaya göre yeniden uyarlamaktır.
Vaka çalışması sırasında kullanılan model de, bağlı olunacak olan veri seti sayısını en aza indirmek ve ülkemizdeki veri eksikliği sorununun üstesinden gelmek için daha basit olan bir modele dayanmaktadır.
Tez kapsamında hazırlanan vaka çalışması için seçilen hesaplama yöntemi literatürde tam olarak sosyo-ekonomik etki değerlendirme yöntemleri kapsamında değerlendirilmiyor olsa da bu çalışmada kolay anlaşılır bir yöntem olan potansiyel
Temelde model sosyo-ekonomik etki değerlemesi modelleri içerisinde değerlendirilmiyor olsa dahi, model üzerinde yapılan güncellemeler ve modelin vakaya göre uyarlanması sonucunda model sosyo-ekonomik etkileri değerlendirebilecek duruma gelmiştir. Şöyle ki; model hizmet sektörü firmalarına göre çekicilikleri belirlediği için ekonomik etkiler belirlemektedir. Bu tip çekicilikteki değişimler kent ölçeğindeki ekonomik sistemi yakından ilgilendiren önemli etkiler bırakacak değişimlerdir. Öte yandan model hane halkına göre çekiciliklerdeki değişimleri de belirlemektedir. Hane halkının kent içindeki yer değiştirmesi ve hareketliliği yeni odak noktaları yaratılmasına şehrin bazı noktalarının önemlerini yitirmesine kimi yerlerinde önem kazanmasına neden olacaktır. Bu yer değiştirmeler ise sosyal etkiler kapsamında değerlendirilmektedir. Buna ek olarak, kullanılan model kolay uygulanabilir olmakla beraber bir takım kısıtlara sahiptir. Modelin kolay uygulanabilir olması ve az sayıda veriye ihtiyaç duyması ve lineer matematiksel formüllere dayanmasından ileri gelmektedir. Model az sayıda veriye ihtiyaç duyduğu için modelde kullanılan veriler dışındaki değişimleri yansıtamaz. Bununla beraber bu model çok daha karmaşık, çok fazla zaman alan, çok sayıda veriye ihtiyaç duyan, uzmanlaşmış işgücü ve yüksek hesaplama kabiliyetine dayanan modellere geçilmeden evvel kullanılabilecek olan yol gösterici ve temel veri olarak kullanılabilecek olan bulgular üretebilecek kapasitedir.
Hesaplamalarda kullanılacak olan verilerle ilgili bir diğer problem ise verilerin yeterince güncel olmamasından kaynaklanmaktadır. Söz gelimi iş gücü istatistikleri 2000 yılına istihdam verileri ise 2002 yılına dayanmaktadır ve bu bilgiler o yıllardan sonra güncellenmemiştir. Çalışma bu verilere dayanılarak hazırlanmıştır, fakat modelin veri temini halinde yeniden çalıştırılması mümkündür.
Ayrıca İstanbul ili için istatistiksel veriye dayanan çalışmalar için bir diğer önemli engel ise ilçelerin zaman içerisinde bölünerek birden çok ilçeye bölünmeleri, ilçelerin birleştirilmeleri ya da büyük ilçelerin bölünerek bu bölümlerin bir araya getirilerek yeni ilçeler oluşturulmasıdır. Bu durum ise geçmişe dönük bilgilerin incelenmesini imkansız hale getirmektedir. Ayrıca bölünme işlemleri sırasında en temel sayım ve veri tabanı birimi olan mahalleler de bölündüğü için kimi ilçelerin verilerini artık geçmişteki verilerle karşılaştırılamayacağını söylemek yerinde
KAYNAKLAR
Ashworth, G.J., 2009. Ekonomik etki değerlendirmesi üzerine tartışma, (Şahsi
Görüşme, 23 Mart 2009).
Arts, J., 1998. EIA follow-up: on the role of ex post evaluation in enviromental
impact assessment, Groningen: GeoPress.
AVV, 2004. Aavulling leidraad OEI-ver-delingseffecten, Rotterdam: Adviesdienst
Verkeer en Vervoer.
Barentsen, W., Nijkamp, J., 1989. Modelling non-linear processes in time and
spaces, in Ǻ.E., Anderson, D.F., Batten, B., Johansson, P. Nijkamp (Ed), Advances in Spatial Theory and Dynamics, Amsterdam: Elsevier Science Publishers B.V.
Batey, P. W. J., Madden, M. and Scholefield, G., 1993. Socio-economic ımpact
assessment of large-scale projects using input-output analysis: a case study of an airport, Regional Studies. Vol. 27, No. 3, pp. 179-191.
Bell, C.P.H., Slade, R., 1982. Project evaluation in regional perspective, Baltimore:
Johns Hopkins.
Brouwer, R., van Ek, R., 2004. Integrated ecological, economic and social impact
assessment of alternative flood control policies in the netherlands, Ecological Economics. Vol. 50, pp. 1-21.
Burdge, R.J., et al., 1994. A conceptual approach to social impact assessment:
Collection of readings, Middleton: Social Ecology Press.
Cardenete, M.A. and Sancho, F., 2004. Reverse impact assessment using a regional
social accounting matrix, Environmant and Planning. Vol.36, pp. 937- 945.
Chadwick, G., 1971. A system view of planning, Oxford: Pergamon Press.
Çubukçu, K.M., 2008. Planlamada klasik sayısal yöntemler, Ankara: ODTÜ
Yayınları.
ÇOB, Çevre ve Orman Bakanlığı, 2003. Çevresel Etki Değerlemesi Hakkında
Yönetmelik, www.cevreorman.gov.tr/COB/Files/yasa/y/25318.doc, alındığı tarih 6 01 2009.
Dijk, J.V., Folmer, H. and Oosterhaven, J., 2009. Regional policy: rationale,
foundations and measurement of its effects, in R., Capello and P., Nijkamp (eds) Handbook of Regional Growth and Development Theories, Cheltenham and Northampton: Edward Elgar.
Dökmeci, V., Gezici, F., 1994. Evaluation of alternative location of service and
manufacturing with respect to restructuring of İstanbul, VIII. AESOP Congress Proceedings Vol.3, İstanbul: Yıldız Technical University Press.
Eijgenraam, C.J.J., C.C. Koopmans, P.J.G. Tang and A.C.P. Verster 2000.
Evaluatie van infrastructuurprojecten, leidraad voor kosten- batenanalyse, Den Haag: Centraal Planbureau and Netherlands Economidch Instituut.
Emerson, M.J., Lamphear, F.C., 1975. Urban and regional economics: structure
and change, Boston: Ally and Bacon Inc.
Evers, G.H.M., van der Meer, P.H., Oosterhaven, J. and Polak, J.B., 1988.
Locational impacts of a high speed train between Amsterdam and Hamburg, Memorandum from Institute of Economic Research Faculty of Economics University of Groningen, Research Memorandum nr. 241, Groningen.
Folmer, H., 2009. Ekonomik etki değerlendirmesi üzerine tartışma, şahsi görüşme,
15 Nisan 2009.
Glasson, J., Therivel, R., Chadwick, A., 1994. Environmental Impact Assessment.
University College, London.
Hanley, N., 2000. Cost-benefit analysis, in H. Folmer and H.L. Gabel (eds) Principles of Enviromental and Resource Economics, Cheltemham, UK and Northampton, MA, USA: Edward Elgar.
Hanley, N., Spash, C., 1994. Cost-benefit analysis and the enviroment, Aldershot,
UK and Brookfield, US: Edward Elgar.
Hewings, G.J.D., 1985. Regional input-output analysis, Beverly Hills: Sage
Publications Inc.
Hewings, G.J.D., Rodney, C.J., 1986. Regional, interregional and multiregional
input-output analysis, chapter 8 in Handbook of regional and urban economics, Vol I, P. Nijkamp, ed, New York: Elsevier.
Heyma, A. and J. Oosterhaven, 2005. Social cost-benefit analysis and spatial-
economic models in the netherlands, van Oort, F., M. Thissen and L. van Wissen (eds), A Survey of Spatial Economic Planning Models in the Netherlands: Theory, Aplication and Evaluation, Rotterdam: Nai Publisher.
IAIA (International Association for Impact Assessment), 2007. Preliminary
programme of the 28th annual conference: the art and science of impact assessment, Perth, May 2008.
Isard, W., et al., 1960. Interregional and regional input-output techniques, chapter 8
in Methods of regional analysis, New York: John Wiley and Sons and the Technology Press of MIT.
İMP, İstanbul Metropoliten Planlama, 2005. İstanbul 1/100.000 ölçekli il çevre
Janssen, M., 1992. Multiobjective decisin support for environmental management,
Dordrecht: Kluwer Academic Publishing.
Janssen. M., Munda, G., 1999. Multicriteria methods for quantitative, qualitative
and fuzzy evaluation problems, in van den Bergh J.C.J.M. (Ed), Handbook of Enviromentaş ans Resource Economics, Cheltenham: Edward Elgar.
Kesjkamat, S.S., Looijen, J.M., Zuidgeest, M.H.P., 2009. The formulation ans
evaluation of transport route planning alternatives: a spatial decision support system fort he via baltica Project, poland, Journal of Transport Geography, Vol. 17, pp. 54-64.
Koopmans, C.C., 2004. Een heldere presentatie van OEI resultaten; aanvulling op
de leidraad OEI, Amsterdam: Stichting voor Economisch Onderzoek.
Laird, J.J., Nellthorp, J., Mackie P.J., 2005. Network effects and total economic
impact in transport appraisal, Transprt Policy. Vol. 12, pp. 537-544.
Leontief, W., 1953. Studies in the structure of the American economy, New York:
Oxford University Press.
Lewis, J.A., 1988. Economic impact analysis: a U.K. literature survey and
bibliography, Progress in Planning. Vol. 30, No.3, pp. 163-209.
Lines, M., 1995. Dynamics and uncertanity, Folmer, H., H. L., Gebel and H.,
Opshoor (eds), Principles of Environmental and Resource Economics, Aldershot and Brookfield: Edward Elgar.
Loveridge, S., 2004. A typology and assessment of multi-sector regional economic
impact models, Regional Studies. Vol. 38, No.3, pp. 305-317.
McCann, P., 2001. Urban and regional economics,Oxford: Oxford University Press. Miller, R.E., 1998. Regional and interregional input-output analysis in Isard, W.,
Azis, I.J., Drennan, M.P., Miller, R.E., Saltzman, S., Thorbecke, E., Methods of interregional and regional analysis, Hants: Ashgate Publishing Limited.
Miller, R.E., Peter, D.B., 1985. Input-output analysis: Foundations and extensions,
Englewood Cliffs, N.J: Prentice-Hall.
Niekerk, F., Voogd, H., 1999. Impact assessment for infrastructure planning: some
Dutch dilemmas, Environmental Impact Assessment Review. Vol. 19, pp. 21–36.
Ocakçı, M., 2000. Commuting pattern of industrial laborers in the İstanbul
metropolitan area, Cities. Vol. 17, No.1, pp. 55-61.
Ocakçı. M., 2001. Commuting to the İstanbul historical core: the case of industrial
employees, European Planning Studies. Vol. 9, No. 1, pp. 117-127.
Ontario, The Government fo Ontario, 2005. Set Strategies, Available at:
http://www.reddi.gov.on.ca/guide_eciimpactassessment.htm, alındığı tarih: 2 Nisan 2009.
Oosterhaven, J., Eding, G.J., Stelder, D., 2001. Cluster, linkages and interregional
spillovers: methodology and policy implications fort he two dutch mainports and the rural North, Regional Studies. Vol. 35, No. 9, pp. 809-822.
Porter, P. 2001. Mega-sports events as municipal investments: A critique of impact
analysis, in J. Fi-zel, E. Gustafson, and L. Hadley (eds.) Sports Eco- nomics: Current Research, Westport, CT: Praeger Press.
Pyatt, G., Roe, A.R., 1977. Social accounting for developing countries, Cambridge:
Cambridge University Press.
Rich, J., Nielsen, O.A., 2007. A socio-economic assessment of proposed road user
charging schemes in copenhagen, Transport Policy. Vol. 14, pp. 330- 345.
Round, J.L., 1984. Decomposing multipliers for economic system involving
regional and world trade, Conference of British section of regional Science Association Canterbury, Kent.
SACTRA, 1999. Transport and the economy, DETR, Standing Advisory Committee
on Trunk Road Assment, London.
Sadler, B., Verheem, R., 1996. SEA: Status, Challenges and Future Directions,
Report 53, Ministry of Housing, Spatial Planning and Environment, The Hague.
Schumacher, C., Spoonley, P., 2008. Estimating economic impacts in new zealand:
technical issues, New Zealand Geographer. Vol. 64, pp. 221-227.
Stone, J.R.N., 1961. Social accounts at the regional level: a survey in: W. Isard and
J. Cumberland, eds., Economic planning: techniques of analysis for less developed areas, Paris: OECD.
Steinemann, A., 2001. Improving alternatives for environmental impact assessment. Environmental Impact Assessment Review. Vol. 21, pp. 3–21.
Suher, H., 1995. Şehircilik, İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Matbaası.
Thorbecke, E., 1998. Social accounting matrices and social accounting analysis, in
Isard, W., Azis, I.J., Drennan, M.P., Miller, R.E., Saltzman, S., Thorbecke, E., Methods of interregional and regional analysis, Hants: Ashgate Publishing Limited.
Treweek, J., 1999. Ecological Impact Assessment. Oxford :Blackwell Publishing. TÜİK, Türkiye İstatistik Kurumu, 2000a. 2000 yılı genel nüfus sayımı verileri,
http://www.tuik.gov.tr/jsp/duyuru/upload/vt/vt.htm, alındığı tarih 2 03 2009.
TÜİK, Türkiye İstatistik Kurumu, 2000b. İş yeri sayım anketi, İstanbul: TÜİK. TÜİK, Türkiye İstatistik Kurumu, 2002. Genel sanayi ve işgücü anketleri,
İstanbul: TÜİK.
TÜİK, Türkiye İstatistik Kurumu, 2009. Adrese dayalı nüfus kayıt sistemi 2009
Ullman, E., Dacey, M., 1960. the Minimum requirements approach to the urban
economic base, Papers and proceedings of the regional science association. Vol. 6, pp. 174-94.
Voogd, H., 1983. Multicriteria evaluation for urban and regional planning, London:
Pion Limited.
Watson, P., Wilson, J., Thilmany, D. and Winter, S., 2007. Determining economic
contributions and impacts: what is the difference and why do we care?, Regional Analysis & Policy. Vol. 37, No. 2, pp. 140-146.
ÖZGEÇMİŞ
Ad Soyad: Kemal ÇETİN
Doğum Yeri ve Tarihi: İstanbul - 9 Kasım 1984
Adres: Yıldız Tabya Cad. No:64/7 Gaziosmanpaşa İstanbul
Lisans Üniversite: İstanbul Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, Şehir ve Bölge Planlaması Bölümü
1998 yılında girdiği Pertevniyal (Anadolu) Lisesi’ni 2002 yılında bitirdi. Aynı yıl İTÜ Şehir ve Bölge Planlaması bölümüne girdi. 2007 yılında İTÜ Şehir ve Bölge Planlaması bölümünden mezun oldu. Aynı yıl İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsüi Şehir Planlama Yüksek Lisans Programına kabul edildi. 2009 Yılında tez çalışmaları kapsamında Hollanda’nın Groningen Üniversitesine AB bursu ile araştırma yapmak üzere altı aylık değişim öğrencisi olarak kabul edildi. Mayıs 2010 da tez çalışmalarını tamamladı
2005 yılında, Prof. Dr. Cengiz GİRİTLİOĞLU, Prof. Dr. Mehmet OCAKÇI ve Araş. Gör. Dr. Elif ALKAY yürütücülüğünde İTÜ Döner Sermaye kapsamında hazırlanmakta olan Eylem Planlaması Projesinden Asistan Plancı olarak çalışmaya başladı. Yüksek Lisans eğitimi boyunca Prof. Dr. Cengiz GİRİTLİOĞLU ve Prof. Dr. Mehmet OCAKÇI yürütücülüğünde İTÜ Döner Sermaye kapsamında hazırlanmakta olan Kentsel Tasarım Projelerinde çalıştı. Halen Kentsel Tasarım Projelerinde Ofis Şefi ve Şehir Plancısı olarak çalışmaktadır.