Çalışmada amaç, Konya ve ilçelerinde çevresel faktörler ve kanser türleri arasındaki ilişkinin araştırılması olarak belirlenmiştir. Kanser vakalarının coğrafî ve zamansal dağılışının betimlenmesi, haritalayarak kanser vakalarının kümelenmesinin ortaya konması, kanser vakalarının kümelenmesi üzerine çevresel faktörlerin etkisinin incelenmesidir. Örneklem kapsamında kullanılacak Konya ilindeki 31 ilçeyi kapsayan çalışma ile kanser vakalarının tespitine yönelik bir Karar Destek Sistemi (KDS) oluşturularak, önerilerin geliştirilmiştir.
Öncelikle kanser türleri sınıflanmıştır. Bu sınıflamalar veri tabanına uygun bir biçimde, tablolar halinde oluşturulmuş ve alınan ham veriler CBS yazılımında kullanıma uygun hale getirilmiştir.
Sisteme veriler aktarılmadan önce aktarılması gereken değişkenler tasarlanmıştır.
Seçilen değişkenler aşağıda özetlenmektedir. ● Bağımlı değişken
- Kanser hastalığı (9 tür altında toplandı) ● Bağımsız değişkenler
- Genetik faktörler (kan bağı varlığı)
- Çevresel faktörler (Hava kirliliği, toprak kirliliği, su kirliliği ölçüm değerleri temin edilecek).
- Beşeri faktörler (2009-2010 yıllarına belirlenen hastalara uygulanacak anketler)
Çalışma kapsamındaki işlem adımları
a) Anketlerin hazırlanması ve kanser hastalığına ilişkin verilerin(kayıtların) takibi b) Veritabanı oluşturma
c) Kanser veritabanı ile mekânsal veritabanının CBS ile entegrasyonu d) Kanser insidanslarının belirlenmesi ve görselleştirme
e) Komşuluk ilişkilerinin irdelenmesi
f) Vakaların beşeri faktörleri – ilçelerdeki dağılımlarının analizleri
g) Kanser vakalarının ve türlerinin ilçe sınırları dâhilinde zamansal dağılımının yapılması h) Örtüşme analizleri
ı) Sonuç haritalarının yorumlanması
Buna göre çalışmanın alt problemleri aşağıdaki şekilde sorgulanmıştır; ● Mekândaki kanser durumlarını inceleme
● Çevresel değişkenler ile kanser insidans dağılımı arasında ilişkiyi inceleme ● İdari bölünüşe göre kanser dağılımındaki durumu inceleme
● 5 yıllık zaman periyodundaki kanser durumlarını inceleme
Adımları ile CBS’deki analiz yöntemleri yardımıyla Konya ili kapsamında detaylı bir çalışma gerçekleştirilmiştir.
2009-2010 yılları arası Meram Tıp Fakültesi Onkoloji Bölümü’ne verilerek, hastalar ya da yakınları tarafından cevaplandırılması istenmiştir. Ancak 12 aylık süreçte 112 anket formu toplanmış, ancak tüm soruların cevaplanabildiği anket sayısı 68 olarak elde edilmiştir. Dolayısıyla çalışmada bu anket verileri analizlere dahil edilememiştir.
Çalışmada elde edilen sonuçlar tartışma bölümünde ayrıntılı şekilde verilmiştir. Bilgi teknolojilerinden üst düzeyde faydalanabilmek için bilgi altlıklarımızın doğru ve kesin şekilde tutulmuş olması gerekmektedir. Bilgilerin güncelliğini koruyabilmesi için bu konuda uzman olarak çalışan kişilerin sistem içine dahil edilmesi gerekmektedir. Türkiye’de kanser kayıt merkezlerinin kurulmuş olması ve bu sayının gitgide artması sevindirici bir olaydır. Kanser kayıt merkezlerine gelen kayıtlar özel bir anket formatında gönderilmektedir. Ancak bu kanser kayıt formlarının eksiksiz doldurulması gereklidir.
Hastalıkların dağılımında etkili olan etkenler ve insanlar değişik bölgelerde değişik nedenlerle karşımıza çıkmaktadır. İnsanları hastalık etkenleri ile karşılaştıran süreç de coğrafi değişkendir. Özellikle kanser nedeni olan asbest ve eriyonit içeren kayalar ile bunların alterasyonundan oluşmuş olan zeminler yerleşime açılmamalıdır. Bu gibi mevcut yerleşim birimleri de iskândan arındırılmalıdır. Bu tür yerleşime açılacak olan zeminlerin, insan sağlığını tehdit eden ve hastalıklara neden olabilecek element, mineral, zehirli gazlar vb. yönünden araştırılması yasal olarak uygulanır hale getirilmelidir.
Yüksek insidansa sahip alanların tanımlanmasının birçok faydası vardır. Yerleşimin olmadığı bir alanda hiçbir vaka gözlemleyemeyiz. Yerleşmelerin dağılımın takip etmek hastalık örüntüsü açısından her zaman doğru bir görüş değildir. Hastalıkların coğrafi dağılışı nüfusun coğrafi dağılışı tarafından her zaman açıklanabilir. Aynı vaka dağılışı farklı nüfus dağılışlarında saklı olabilir. Alanların oranlarını hesaplamadan önce tanımlayıcı ve tanımlayıcıların oranlarını kurallara bağlandığı ya da kurala bağlanmış mesafe ölçütleri ile sınıflama analizlerinin yapıldığı alanlar için Tanımlayıcı ve sayıcıların dağılışının birleşimini görmenin önemini vurgulamaya ihtiyaç vardır.
İlçeler arasında diğer türlerde farklı oranda tespit edilen kanser türlerinin risk faktörleri tespit edilerek önlem alınmalıdır. Konya ili ve ilçeleri için oluşturulan kanser haritaları görsel anlamada kullanıcılara fikir verecek, bu konuda uzman olarak çalışan sağlık elemanlarına yardımcı bir altlık olacaktır.
CBS’yi sağlık alanına entegre etmeden önce Türkiye’de hayata geçirilmeye çalışılan Sağlık Bilgi Sistemi’nin (TSBS) irdelenmesi gerekmektedir. Çünkü Bilgi Sistemini oluşturan temel desteklerden biri olan veri toplama ve analiz, ancak verinin standart hale gelmesiyle etkin hale gelecektir. Kompleks yapısı nedeniyle, sağlık bakım ortamı fazlasıyla heterojen bir veri işleme ihtiyacına sahiptir. Sağlık bilgisinin tutulması, sağlık bilgi değişimi, güvenlik, elektronik hasta kayıtları ile kâğıt dosya sistemine dayalı tıbbi kayıt sisteminin uyumu, enformasyonun kurum içerisinde ve kurumlar arasında paylaşılması, farklı sistemlerin entegrasyonu, en önemlisi karar destek sistemlerinin geliştirilmesi ve kullanılması için standartlara ihtiyaç duyulmaktadır.
Bu nedenle sağlık alanında veri standardını ülkemiz adına gerçekleştirmek için hasta ve hastane kayıtlarının düzenli bir şekilde tutulmuş ve arşivlenmiş olması gerekmektedir. Halk sağlığı için CBS, verileri görselleştiren ve analiz etmeyi mümkün kılan güçlü araçlardır. Ancak bu gücü kullanabilmek için, sistem içinde temel olan verilerin standart hale getirilmiş olması gerekmektedir.
Daha iyi bilgi daha iyi kararlara götürmektedir. Bilgiler karar verme yetkisindeki kişilerin ilgilerinin verileri anlamasından çok gerçek konulara odaklanmasını sağlayacak şekilde derli toplu ve açık biçimde sunulabilir. Çünkü CBS verileri çabucak üretilebilir, ayrıca birden çok senaryo amaca uygun bir şekilde değerlendirilebilir.
Bu çalışma, ileride sağlık alanında yapılacak daha kapsamlı çalışmalara ilk adım olarak düşünülmektedir. Mesleklerarası çalışmaların sonuçları, görselleştirilmiş olarak sunulan haritalar ve istatistiksel sonuçlar ve oluşturulan lejantlarla, profesyonel olmayan kullanıcılara, fikir vereceği düşünülmektedir. Ayrıca sağlık alanında karar vericilere, hastalık tespiti ve gerekli önlemlerin alınması konusunda hız ve zamansal anlamda katkı sağlayabileceği beklentiler arasındadır.
KAYNAKLAR
Akgül, A (2003). Tıbbi Araştırmalarda)İstatistiksel Analiz Teknikleri “SPSS Uygulamaları” (2. Baskı). Emek Ofset Ltd. Sti., Ankara.
Alpar, R (2003). Uygulamalı Çok Değişkenli İstatistiksel Yöntemlere Giriş 1 (2. Baskı). Nobel Yayın Dağıtım Ltd. Sti . Ankara.
Altman, D., G (1992). Practical Statistics for Medical Research. Chapman and Hall, London.
Anselin, L (1995) “Local ındicators of spatial association – LISA”, Geographical Analysis, 27, 93-115.
Applied Biomathematics. CAST, cluster analysis in space and time, 2.0. Setauket, NY: Applied Biomathematics, 1993.
Aronoff, S. 1989. Geographic Information Systems: A Management Perspective. Ottawa, Canada : WDC Publications
Atabey, E. 2005. Tıbbi Jeoloji. TMMOB Jeoloji Mühendisleri Odası Yayınları, 88, 194s.
Bailey TC. Spatial Istatistical methods in health. Cad Saude Publica. 2001; 5: 1083- 1098.
Balmes, J.R., Fine, J.M., Sheppard, D., (1987) “ Symptomatic bronchoconstriction after short-term inhalation of sulfur dioxide”, Am. Rev. Respir. 136-1117.
Barış, Y.I. 1987. Asbestos eriyonit related chest diseaes. Semih Ofset Matbaacılık Ltd. Ankara, Turkey, 169s.
Barış, Y.I. 2002. Türkiye’de asbest ve fibröz zeolit (eriyonit) ile ilgili akciğer hastalıkları. In: “Beslenme, Çevre ve Kanser Sempozyumu Bildiri özetleri”, 31 Mart- 3 Nisan, Ankara, 22-23.
Barış, Y.I., 2003b. “Anne bana kerpeteni getir” Anadolu’nun bilinmeyen akciğer ve karın zar kanseri. Bilimsel Tıp Yayınevi, Ankara, 224s.
Barış, Y.I., 2003a. Let’s this doctor as a hostage. Design and Production Amazon AB. Printed in Sweden, April, 2003. 128s.
Baysal G. “İzmir ilindeki dizanteri verilerinin CBS ile analizi” Toksikoloji DergisiCilt4 Sayı3-4pp35-41).
Bell S.B., Hoskins R.E., Pickle L.W. and Wartenberg D., “Current practices in spatial analysis of cancer data: mapping health istatistics to inform policymakers and the public” International Journal of Health Geographics 2006, 5:49 doi:10.1186/1476-072X-5-49
Besag J., York J. ve Mollie A., 1991. Bayesian image restoration with two applications in spatial statistics, Annals of the Institute of Statics and Mathematics, 43.1-59. Bithell, J.F (1990) “An application of density estimation to geographical
epidemiology”, Statistics in Medicine, 9, 691-701.
Boyle P, Ferlay J: Cancer İncidence And Mortality İn Europe, 2004. Annals Of Oncology 2005; 16; 481-8.
Busgeeth, K. et al (2004). The use of a spatial information system in the management of HIV/AIDS in South Africa, International Journal of Health Geographics 2004, 3:13
Buzan, Tony: The Mind Map Book. BBC Books, London 1995
Carr DB, Wallin JF, Carr DA: Two new templates for epidemiology applications: linked micromap plots and conditioned choropleth maps. Statistics in Medicine 2006, 19:2521
Chauan, A.J., Krishna, M.T., Frew, A.J., Holgate, S.T., (1998) “ Exposure to nitrogen oxide and respiratory disease risk”, Rev. Environ. Health 13, 73.
Clarke, K.C., 2002. Getting Started With GIS, Prentice Hall, USA.
Cliff & P. Haggett, 1988, Atlas of Disease Distributions, Blackwell, Oxford, ISBN 0- 631-13149-3.
Cliff, A.D. ve Ord, K.J (1971) “Evaluating the percentage points of a spatial autocorrection coefficient”, Geographical Analysis, 3, 51-62.
Cline BL. New eyes for epidemiologists: aerial photography and other remote sensing techniques. Am J Epidemiol 1970; 92:85-9.
Cook-Mozaffari P.J. vd., 1987. Geographical variation in mortality from Leukaemia and other cancers in England and Wales in relation to proximity to nuclear installations, 1969-78. British Journal of Cancer, 1989 59:476-485.
Cressie, N., 1993, “ Statistics For Spatial Data” New York: Wiley Applied Spatial Statistics for Public Health Data by Lance A. Waller and Carol A. Gotwa Wiley-Interscience | 2004 | ISBN: 0471387711 | 520 pages
Cromley E.K. ve McLafferty S.L., 2002. GIS and Public Health. New York, The Guilford Pres.
Davies C.A. , Leyland A.H., “ Empirical Bayes methods for disease mapping”, Social and Public Health Sciences Unit, University of Glasgow, Glasgow, Scotland, UK Stat Methods Med Res June 1995 vol. 4 no. 2 137-159.
Davies, B.E., Bowman, C., Davies, T.C. & Selinus, O., 2005. Medical geology: perspectives and prospects. In: “Essentials of Medical Geology: Impacts of the Natural Environment on Public Health”, O. Selinus, B. Alloway, J.A. Centeno, R.B. Finkelman, R. Fuge, U. Lindh & P. Smedley (Eds.), Elsevier, London, Paris, 1-14.
Davis BE. GIS: a visual approach. Santa Fe: Onword Press, 1996 [ISBN 1-56690-098- 0].
Dawson-Saunders B., Trapp, R., G (1990). Basic and Clinical Biostatistics. Appleton & Lange.
Demirel R., Erdoğan S., Sözen M.A., “Türkiye’de İnsan Brusellozu için Riskli Bölgelerin Keşifçi Mekansal Analiz YöntemleriKullanılarak Belirlenmesi”, 2009 türkiye klinikleri tıp bilimleri dergisi(journal of medical science). cilt:29 sayı:1
Dragioevio S, Schuurman N, Fitzgerald JM. The Utility of Exploratory Spatial Data Analysis in the Study of Tuberculosis Incidences in an Urban Canadian Population Cartographica. The International Journal for Geographic Information and Geovisualization. 2004; 39: 29-39.
Draper, N.R. Smith H (1981). Applied Regression Analysis (Second Edition). John Wiley & Sons, Inc.
Durduran, S.S., Erdi, A., Kara, F., Durduran, Y., 2005, “Coğrafi Bilgi Sistemi Yardımıyla Fenilketonüri Hastalığının İzlenmesi: Konya Örneği”, 3. Cografi Bilgi Sistemleri Bilişim Günleri, 06-09 Ocak, İstanbul
Durduran S.S., Erdi A., Kara F., Durduran Y., (2005) Diyaliz Hastalarının Coğrafi Bilgi Sistemi Yardımıyla İzlenmesi, Konya Örneği, TMMOB Harita ve Kadastro Müh. Odası, X. Türkiye Harita Bilimsel ve Teknik Kurultayı,
Elliott P., Wakefield J.C., Best N.G. ve Briggs D.J., 2000. Spatial Epidemiology: Methods and Applications. Oxford, Oxford University Pres.
Elliott P, Wartenberg D., “Spatial epidemiology: current approaches and future challenges”. Environ Health Perspect. 2004 Jun; 112(9):998-1006.
Elliott P., Martuzzi M., Shaddick G., “ Spatial statistical methods in environmental epidemiology: a critique” London School of Hygiene and Tropical Medicine, London, UK 2005.
Erdoğan S., Demirel R., Tiryakioğlu İ. [Using Geographic Information Systems to Determination of The Distribution of Neonatal Tetanus]. TAF Preventive Medicine Bulletin, 2009: 8(1) www.korhek.org 59 Araştırma/Research Article TAF Prev Med Bull 2009; 8(1):59-68
Erdoğan, S., “ Epidemiyolojide CBS Uygulamaları: Konumsal Kümeleme Yöntemlerinin Karşılaştırılması-Menenjit Örneği” Harita Teknolojileri Elektronik Dergisi 2010, 2(2) 23-31
Erdoğan S., Yalçın M., Dereli M.A “KRİMİNOLOJ İDE COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİ VE MEKANSAL İSTATİSTİKSEL YÖNTEMLERİN KULLANIMI: HIRSIZLIK ÖRNEĞİ”. TMMOB Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası 13. Türkiye Harita Bilimsel ve Teknik Kurultayı 18-22 Nisan 2011, Ankara
Fırat, D., 1982, Türkiye’de Kanser İstatistikleri. Türk Kanser Araştırma ve Savaş Kurumu, Ankara.
Fırat, D., 1983, Türkiye ve Dünyada Kanser Ölümleri, 1980-1981. Türk Kanser Araştırma ve Savaş Kurumu, Ankara.
Freedman LS, Edwards BK, Ries LAG, Young JL . Cancer Incidence İn Four Member Countries (Cyprus, Egypt, Israel, And Jordan) Of The Middle East Cancer Consortium (MECC) Compared With US SEER. National Cancer Institute, NIH Pub. No. 06-5873. Bethesda, 2006.
Gatrell, A.C and Rowlingson, B (1994). Spatial point process modelling in a GIS environment. Taylor and Francis, London.
Gatrell A.C. Bailey T.C. Diggle P.J. ve Rowlingson B.S., 1996. Spatial point pattern analysis and its application in geographical epidemiology. Transactions of the Institute of British Geographers. 1996; 21.256–274.
Gatrell, A.C. ve Loytonen, M, (1998) GIS and Health. Taylor and Francis, London. Gatrell, A.C (2002) Geographies of health: an introduction. Blackwell Publishing,
Oxford, United Kingdom.
Ghio, A.J., Huang, Y.C., (2004) “ Exposure to concentrated ambient particles (CAPS): review”, Inhal. Toxicol. 16, 53
Goodchild, M., Haining, R., and Wise, S (1991). Integrating gis and spatial data analysis: problems and possibilities. International Journal of Geographical Information Systems, 6:407-23.
Grass (1993). Grass 4.1 User’s Reference Manual. USACERL.
Günay S., Saraç İ. “Sağlık Coğrafyasında CBS’nin Kullanımı: Samsun Sağlık Ocakları Örneği”, Fatih Üniversitesi, 4. Coğrafi Bilgi Sistemleri Bilişim Günleri, 89-96, 13-16, 09/2006
Günay Semra (2008) "Ölüm oranı haritalarının önemi ve hazırlanması" 2. Uzaktan Algılama ve Coğrafi Bilgi Sistemleri Sempozyumu Erciyes Üniversitesi, Kayseri, Bildiriler Kitabı, 222-231.
Günay Semra (2010) "Sağlık coğrafyasından yaşa göre farklılık gösteren değişkenler için standartlaştırma: Doğrudan yaş düzeltme yöntemi örneği" Ankara Üniversitesi, VI. Ulusal Coğrafya Sempozyumu, Ankara, Bildiriler Kitabı, 103-110.
Gümüş N., Gündüzoglu G., Askın, Yanılmaz B., Sofuoglu T., Keskin H., Özmen Ö., “İzmir Anakentinde 112 Ambulans İstasyonlarının Dagılısı Ve Cbs Yöntemiyle Hizmet Alanlarının Sorgulanması” 4. Coğrafi Bilgi Sistemleri Bilişim Günleri, 89-96, 13-16, 09/2006
Güzel, A., Nalbantçılar, M.T., Yıldırım, O.S., Murathan, A. & Gökay, M.K., 1988. Contamination around abondoned Sızma (Turkey) mercury mine. In: “1. Inernational Workshop on Enviromental Quality and Environmental Engineering in the Middle east Region”, Bahadır & Burdurlu (Eds), Konya, 601- 608.
Haining, R. and Wise, S (1991). Gis and spatial data analysis. Report on the Sheffield Workshop. Discussion Paper 11. University.
Haining, R.P., 2005, “Spatial Data Analysis: Theory And Practice”, Cambridge: University Pres
Haydaroğlu A, Özsaran Z., Ege Üniversitesi Kanser İstatistikleri 1992-2003. EUKSUAM Yayın No:5, 2005.
Helvacı, C. & Firman, R.J., 1977. Emet borat yataklarının jeolojik konumu ve mineralojisi. Jeoloji Mühendisliği, 2.
Hong, S., Candelone, J.P., Patterson, C.C. & Boutron, C.F., 1994. Greenland ice evidence of hemisphere lead pollution two millennia ago by Greek and Roman civilizations. Science, 1841- 1843.
Hossfeld DK: Manual Of Clinical Oncology, 5th Ed., Springer- Verlag, UICC, 1992. Jacquez G.M. ve Ark. The Analysis of Disease Clusters, Part I. Infection Control and
Hospital Epidemiology 1996; 17(5): 319-27.
Jacquez, G.M (2000) “Spatial analysis in epidemiology: Nascent science or a failure of GIS?”, Journal of Geographical Systems, 2(1), 91-97.
Janssen-Heijnen MLG, Coebergh J-WW. The changing epidemiology of lung cancer in Europe. Lung Cancer 2003; 41: 245-258.
Jemal A, Clegg LX, Ward E, et Al. Annual Report To The Nation On The Status Of Cancer, 1975-2001, With a Special Feature Regarding Survival. Cancer 2004; 101(1); 3-27.
Jemal A, Siegel R, Ward E, et Al. Cancer Statistics, 2006. Cancer J Clin. 2006; 56 (2); 106-30.
Jr. Combs, G.F., 2005. Geological impacts on nutrition. In: “Essentials of Medical Geology: Impacts of the Natural Environment on Public Health”, O. Selinus, B. Alloway, J.A. Centeno, R.B. Finkelman, R. Fuge, U. Lindh & P. Smedley (Eds.), Elsevier, London, Paris, 161-177.
Kagawa, J., (1985) “ Evaluation of biological significanse of nitrogen oxides exposure”, Tokai. J. Exp. Clin. Med. 10, 348.
Karabulut E., Alpar R., Özayar E. Hastalıkların Yere Göre Kümelenmesinde Kullanılan Yöntemler, İnönü Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi 13(1) 37-43 (2006). Koyi H, Hillerdal G, Branden E. A prospective study of a total material of lung cancer
from a county in Sweden 1997-1999; gender, symptoms, type, stage, and smoking habits. Lung Cancer 2002; 36: 9-14.
Kulldorff M. Geographic information systems (GIS) and community health: some statistical issues. Journal of Public Health Management Practice 1999; 5(2):100-6.
Kulldorff M. Feuer E, Miller B, Freedman L. Breast Cancer in Northeast United States: A Geographic Analysis. American Journal of Epidemiology, 146:161-170, 1997.
Kulldorff M., March 2006 http://www.satscan.org/ SaTScanTM User Guide for version 6.1
Kurugöl Z, Çetingül N, Kavaklı K et al. The Demographic Characteristics of Childhood Cancer: The Experience of Ege University. Turkish Journal of Cancer 1995; 25(4), 155-160
Lawson, A.; Biggeri, A.; Bohning, D.; Lesaffre, E.; Viel, J.; Bertollini, R., 1999. Disease Mapping and Risk Assessment for Public Health. Chichester, John Wiley and Sons.
Lee, J. ve Wong, D (2000) Statistical Analysis with ArcView GIS, John Wiley & Sons, New York.
MacLennan, M. J (1991). The use of a geographic information system for second-order analysis of spatial point patterns. Sheffield Academic Press.
Marshall, R. J (1991). Mapping disease and mortality rates using Empirical Bayes estimators. Applied Statistics, 40:283–294.
Marshall R.J. A Review of Methods for the Statistical Analysis of Spatial Patterns of Disease. Journal of Royal Statistics Society. A (1991); 154:421-41.
Mitchell A. The ESRI Guide to GIS Analysis. Volume 2. Spatial Measurements. California. Esri press, 2005.
Moore DA, Carpenter TE. Spatial analytical methods and geographical information systems: Use in health research and epidemiology. Epidemiologic Reviews.1999; 21: 143-160.
NAACCR, 2002. Using Geographic Information Systems Technology in the Collection, Analysis, and Presentation of Cancer Registry Data: A Handbook of Basic Practices, North American Association Of Central Cancer Registries, USA. Nazlıgül Y., Sabuncu T., Dalmaz M., Cebeci B., Bitiren M., Kösecik M., “Şanlıurfa’da
1990-1994 Yılları Arasında Kanser Vakaları” Van Tıp Dergisi: 4 (4): 198-200, 1997
New, M (2003) Geographical Techniques Online, http://techniques.geog.ox.ac.uk, School of Geography, The Oxford University.
Olsen, S.F., Martuzzi, M. ve Elliott, P., 1996. Cluster analysis and disease mapping- why, when and how? A step by step guide, British Medical Journal, 313, 863- 86.
Openshaw, S (1987). A mark 1 geographical analysis machine for the automated analysis of point data sets. International Journal of GIS, 1:335-358.
Openshaw, S (1994). Spatial Analysis and GIS., chapter Exploratory space-time- attribute pattern analysers. Taylor and Francis., London.
Openshaw, S. and Perrée, T (1996). Innovations ins GIS 3, chapter User-centred intelligent spatial analysis of point data., pages 119-134.
Ord, J.K. ve Getis, A (1995) “Local spatial autocorrelation statistics: Distributional issues and an application”, Geographical Analysis, 27, 286-306.
Oruç, N., 1983. Doğu Beyazıt yöresinde bazı su kaynaklarında spektrometrik ve potentiometrik yöntemlerle florür miktarlarının araştırılması. Doğa ve Çevre BilimDergisi, 7.
Önen P., “Medikal (Tıbbi) Jeoloji ve Ülkemiz Açısından Önemi“. “ Ulusal Kanser
Danışma Kurulu” (ODTÜ Jeoloji Mühendisliği)
Özgür, L., 2008, “Coğrafi Bilgi Sistemlerinde Sağlık Uygulamaları Afyonkarahisar Örneği”, Y. Lisans Tezi, FBE, Afyon Kocatepe Üniversitesi
Parkin DM. Epidemiology Of Cancer: Global Patterns And Trends.Toxicology Letters 1998; 102-103; 227-234.
Plant, J.A., Baldock, J.W. & Smith, B., 1996. The role of geochemistry in environmental and epidemiological studies developing countries: a review. In: “Environmental Geochemistry and Health”, J.D. Appleton, R. Fuge & G.J.H. McCall (Eds.), Geological Society, London, 7-22.
Plant, J.A., Smith, D., Smith, B. & Reeder, S., 2003. Environmental geochemistry on a global scale. In: “Geology and Health: closing a gab”, H.C.W. Skinner & A.R. Berger (Eds.), Oxford University Press, Oxford, 129-134.
Pommerenke FA, Miller RW, Srivasta S, Ackermann SP: Targeting cancer control: The state cancer control map and data program. Am J Public Health 84(9):1479-82, 1994
Pukkala E, Weıderpass E, Time Trends in Socio-Economic Differences in Incidence Rates Of Cancers Of The Breast And Female Genital Organs (Finland, 1971- 1995). Int. J. Cancer 1999; 81; 56-61.
Robsham TE, Tretli S. Weak Associations Between Sociodemographic Factors And Breast Cancer: Possible Effects of Early Detection. Eur J Cancer Prev. Feb 2005; 14(1); 7-12.
Rothman K.J. A Sobering Start for The Cluster Busters’ Conference. American Journal of Epidemiology 1990; 132: S6-13.
Rowlingson BS, Diggle PJ. SPLANCS: a spatial point pattern analysis code in S-PLUS. Comput Geosci 1993; 19: 627-55.
Rushton, G., 1998. Improving the geographic basis of health surveillance using GIS. In: Gatrell, AC and Löytönen, M., editor. GIS and Health. London, Taylor and Francis; pp. 63–80.
Sağlık Bakanlığı, Kanser Savaş Dairesi Başkanlığı, Karadeniz Bölgesi Kanser ve Kanser Risk Faktörleri Araştırması, 2006
Sağlık Bakanlığı RSHMB, Hıfzıssıhha Mektebi Müdürlüğü, Çalışma ve Değerlendirme Raporu, Surveyans Sistemi Mevcut Durumu ve Uluslar arası Kuruluşların Talep Ettiği Sağlık Göstergeleri ile Uyumu, 5 Ocak 2007
Sim H.G., Cheng C.W.S Changing Demography Of Prostate Cancer İn Asia. European Journal Of Cancer 2005; 41; 834–845.
Snow, J (1855) On The Mode of Communication of Cholera. 2nd ed. Churchill, London.
Stallones, L., Nuckols, J.R., and Berry, J.K. 1992. . Conceptual design: integration and analysis of hydrological and epidemiological data in a health effects study for a hazardous waste site. InLorann Stallones, Ph.D. - Page 13 Proceedings: Interdisciplinary Approaches in Hydrology and Hydrogeology. Portland, Oregon. October 16-22, 1992. American Institute of Hydrology. Minneapolis, Minnesota
Strensward J, Clark D. Palliative Medicine- A Global Perspective. In Doyle D, Hanks G, Cherny N, Camlan K, Eds. Oxford Textbook Of Palliative Medicine. 3rd Ed. Oxford University Pres, 2004.p.1119-1224.
Şengelen M, Türkiye’de Kanser İstatistikleri. Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Kanser Epidemiyolojisi Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2002.
Tağıl Ş. Geostatistic Techniques for Understanding the Effects of Air Pollution on Spatial Distribution of Respiratory Diseases in the City of Balıkesir., Cografi Bilimler Dergisi, 2007, 5 (1), 37-56
Tekşen S., Arık H., ““Cbs Yöntemi İle Kuş Gribine Karşı Güvenli Tavuk Çiftliği Alanlarının Oluşturulması” Özel Beylikdüzü Fatih Fen Lisesi İstanbul, 2006 Timander LM, McLafferty S., 1998. Breast cancer in West Islip, NY: a spatial
Tiwari, N., Adhikari, C.M.S. ve Tewari, A (2006) “Investigation of geo-spatial hotspots for the occurrence of tuberculosis in Almora district, India, using GIS and spatial scan statistic”, International Journal of Health Geographics 5, 33-43. Trop A.M. “Bayesian Spatiotemporal Analysis of Socio-Ecologic Drivers of Ross River
Virus Transmission in Queensland”, Australia Med Hyg September 1, 2010- 83:722-728
Tunstall, H.V.Z., Shaw, M. ve Dorling, D (2004) “Places and health”, Journal of