Bu bölümde, çalışmadan elde edilen bulgulara göre ulaşılabilecek genel sonuçlar verilmiş ayrıca bu sonuçlara göre öneriler sunulmuştur.
Sonuçlar
Araştırmada ebeveynlerin aile yaşam kalitesinin, stres düzeyinde anlamlı bir yordayıcı olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Bu değişken algılanan stresin yaklaşık %15’ini açıklamaktadır. Ayrıca ebeveynlerin aile yaşam kalitesi umutsuzluk düzeyinin de anlamlı bir yordayıcıdır. Bu değişken umutsuzluk düzeyinin %22’sini açıklamaktadır.
Araştırmanın alt amaçlarına ilişkin analizler incelendiğinde;
a) Ebeveynlerin aile yaşam kalitesi ve umutsuzluk düzeylerinin cinsiyetlerine göre anlamlı bir farklılık göstermediği sonucuna ulaşılmıştır. Ancak ebeveynlerin stresinin, cinsiyetlerine göre farklılaştığı görülmüştür. Buna göre, kadınların algıladıkları stres düzeyleri erkeklere göre daha fazladır. Ek olarak, eş destek düzeyleri ebeveyn cinsiyetlerine göre anlamlı düzeyde farklılaşmaktadır. Buna göre erkeklerin algıladıkları eş destek düzeyleri kadınlara göre daha yüksektir.
b) Ebeveynlerin aile yaşam kalitesi, algıladıkları stres, umutsuzluk düzeyi ve eş desteğinin çocuk cinsiyetine göre farklılaşmadığı sonucuna ulaşılmıştır.
c) Ebeveynlerin aile yaşam kalitesi, algılanan stres, umutsuzluk düzeyi ve eş desteğinin yaşlarına göre farklılaşmadığı sonucuna ulaşılmıştır.
d) Araştırmanın sonuçlarına bakıldığında, ebeveynlerin aile yaşam kalitesi düzeyleri eğitim durumlarına göre farklılaşmaktadır. İlkokul mezunlarının aile yaşam kalitesinin lise ve üniversite mezunlarına göre daha düşük olduğu tespit edilmiştir. Ayrıca ebeveynlerin umutsuzluk düzeylerinin eğitim düzeyine göre farklılaştığı sonucuna ulaşılmıştır. İlkokul mezunlarının umutsuzluk düzeylerinin, lise ve üniversite mezunlarına göre daha yüksek olduğu görülmüştür. Ek olarak, ebeveynlerin algıladıkları stres ve eş desteğinin eğitim düzeylerine göre farklılaşmadığı tespit edilmiştir.
94
e) Ebeveynlerin aile yaşam kalitesi düzeylerinin gelir durumlarına göre farklılaştığı bulunmuştur. Bulgulara göre, gelir düzeyi 3001 TL ve üzeri olanların, gelir durumu 500-1000 TL ve 1001-2000 TL olanlara göre aile yaşam kalitesi düzeyi daha yüksektir. Gelir durumu 2001-3000 TL olanlara göre aile yaşam kalitesi düzeyi gelir durumu 1001-2000 TL ve 500-1000 TL olanlara göre daha yüksektir. Ayrıca ebeveynlerin umutsuzluk düzeyleri gelir durumlarına göre farkı istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur. Bulgulara göre umutsuzluk düzeyleri gelir durumu 500-1000 TL arası olanların 1001-2000 TL, 2001-3000 TL ve 3001 TL ve üzerinde olanlara göre daha yüksektir. Ayrıca gelir düzeyi 1001-2000 TL arası olanların gelir durumu 3001 TL ve üzeri olanlara göre umutsuzluk düzeyleri daha yüksektir. Ek olarak ebeveynlerin stres ve eş desteğinin gelir durumlarına göre farkı istatistiksel olarak anlamlı bulunmamıştır.
f) Ebeveynlerin aile yaşam kalitesi düzeyi, çocuğun engel türüne göre anlamlı bir farklılık göstermektedir. Bulgulara göre, çocuğu otizmli olanların aile yaşam kalitesi düzeyleri, çocuğu bedensel yetersizliğe sahip olan ebeveynlere göre daha düşüktür. Ayrıca ebeveynlerin umutsuzluk düzeylerinin çocuğun engel türüne göre farklılaştığı bulunmuştur. Bulgulara göre, ağır zihinsel yetersizliği olan çocuğa sahip ebeveynlerin umutsuzluk düzeyi, dil konuşma güçlüğü, bedensel yetersizliği ve görme yetersizliği olan çocuğa sahip ebeveynlere göre daha yüksektir. Ek olarak, ebeveynlerin algıladıkları stres, çocuğun engel türüne göre anlamlı bir farklılık göstermektedir, ancak gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark yoktur. Ebeveynlerin eş destek düzeylerinin çocuğun engel türüne göre farklılaşmadığı bulunmuştur.
95 Öneriler
Bu bölümde, çalışmadan elde edilen bulgulara ilgili öneriler iki ayrı grupta verilmiştir. Birinci grupta benzer konularla ilgili çalışma yapacak olan araştırmacılar için öneriler, ikinci grupta ise uygulayıcılara yönelik öneriler yer almaktadır.
Benzer konularda çalışma yapmayı düşünen araştırmacılar için şu öneriler verilebilir:
1. Araştırmanın sonucunda annelerin algıladıkları stres babalarınkinden yüksek çıkmıştır. Ayrıca babaların algıladıkları eş destek düzeyinin annelerden yüksek olduğu görülmüştür. Özel gereksinimli çocuğu olan ebeveynlerle aynı değişkenler ele alınarak çalışılabilir. Böylece araştırmanın sonuçları ile paralellik gösterip göstermediği incelenebilir. Ayrıca farklı katılımcılar ile annelerin stresini ve eş destek düzeyini yordayabilecek farklı değişkenlerle de çalışılabilir.
2. Özel gereksinimli çocuğu olan ailelerle yapılan çalışmalarda, eş desteği konusu ile ilgili araştırmalara rastlanmamıştır. Bu çalışma İstanbul’daki bazı RAM’lara başvuran ebeveynlerle sınırlıdır, bu yüzden farklı örneklemler ile araştırmalar yapılabilir.
3. Son zamanlarda Türkiye’de araştırma sıklığı artan kavramlardan biri aile yaşam kalitesidir. Bu araştırmada aile yaşam kalitesi ebeveynlerin stres ve umutsuzluk düzeyini yordamaktadır. Aile yaşam kalitesinin farklı değişkenlerle olan ilişkisi farklı örneklemler ile incelenebilir. Böylece özel gereksinimli çocuğa sahip ebeveynlerin ihtiyaçları belirlenebilir.
Araştırma bulgularına göre uygulayıcılarına yönelik ise şu öneriler verilebilir:
1. Araştırmanın bulgularına göre, özel gereksinimli çocuğu olan ebeveynlerin algıladıkları stres ve umutsuzluk düzeyi çocuğun yetersizlik türüne göre değişmektedir. Özel gereksinimli çocuğu olan ailelere, aynı engel türü ile homojen ya da farklı engel türleri ile oluşturulmuş heterojen gruplar oluşturarak RAM’larda veya okullarda grupla psikolojik danışma ve grup rehberlikleri yapılabilir, etkinlikler geliştirilebilir.
2. Özel gereksinimli çocuğa sahip ebeveynlerin tepkileri, ruhsal durumları yakından izlenmeli ve onların stres ve umutsuzluk düzeyini azaltacak psikolojik danışma ve rehberlik hizmetleri verilmelidir. Bunun için alanyazında stres ve
96
umutsuzluğu yordayıcı olduğu tespit edilen kavramlar üzerine ailelerle çalışılabilir.
3. Araştırmanın bulgularına göre, çocuğu otizmli olanların aile yaşam kalitesi düzeyleri, çocuğu bedensel yetersizliğe sahip olan ebeveynlere göre daha düşüktür. Okullarda çalışan psikolojik danışmanlar tarafından otizmli çocuğu olan ebeveynlerin aile yaşam kalitesini artırmaya yönelik rehberlik programları geliştirilebilir.
4. Özel eğitim okullarında ve rehabilitasyon merkezlerinde çalışan psikolojik danışmanlar, bu araştırmadan elde edilen bulgular doğrultusunda psikolojik danışma hizmeti verebilir. Ebeveynlerin umutsuzluk ve stres düzeyini azaltmak için psikoeğitim programları düzenlenebilir.
97 KAYNAKLAR
Abramson, L. Y., Metalsky, G. I. & Alloy, L. B. (1989). Hopelessness depression: A theory-based subtype of depression. Psychological Review, 96(2), 358-372.
doi.org/10.1037/0033-295X.96.2.358
Akandere, M., Acar M. ve Baştuğ G. (2009). Zihinsel ve Fiziksel Engelli Çocuğa Sahip Anne ve Babaların Yaşam Doyumu ve Umutsuzluk Düzeylerinin İncelenmesi.
Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 22(1), 22-32. Erişim adresi:
http://www.dergisosyalbil.selcuk.edu.tr
Akçamete, G. (2011). Özel Gereksinimi Olan Küçük Çocuklar. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık
Akkök, F. (2003). Bayan Perşembeler (2. basım). İstanbul: Özgür Yayınları
Akkök, F. (2003). Farklı Özelliğe Sahip Olan Çocuk Aileleri ve Ailelerle Yapılan Çalışmalar. A. Ataman (Ed.), Özel Eğitime Giriş (s. 121-142). Ankara: Gündüz Eğitim Yayıncılık
Akkök, F., Aşkak, P. ve Karancı, A. (1992). Özürlü Bir Çocuğa Sahip Anne Babalardaki Stresin Yordanması. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 1(2), 8-12. Erişim adresi:
https://dergipark.org.tr/download/article-file/159285
Alshamri, K. H. (2016). Family quality of life for families of children with intellectual disability in Saudi Arabia (Unpublished doctoral dissertation). Western Sydney Üniversitesi, Sydney, Avusturalya. Retrieved from:
https://researchdirect.westernsydney.edu.au
Al-Oran, H. M. & AL-Sagarat A. Y. (2016). Parenting stress of children with autistic disorder. Open Access Library Journal, 3(07), 1-10.
doi.org/10.4236/oalib.1102791
Alston, R.J. & McCowan C. J. (1994). Family function as a correlate of disability adjustment for african americans. Rehabiliation Counseling Bulletin, 37(4) 277-289. Retrieved from: https://psycnet.apa.org/record/1995-13490-001
Altındağ-Kumaş, Ö. ve Sümer, H. M. (2019). Özel Gereksinimli Küçük Çocuğu Olan Annelerin Öz Yetkinlikleri, Yılmazlık Düzeyleri ve Stres Düzeyleri Arasındaki İlişkilerin Belirlenmesi. Kastamonu Eğitim Dergisi, 27(1), 163-173.
doi.org/10.24106/kefdergi.2445
Altuntaş, S. ve Durmuş, E. (2018). Evlilikte Problem Çözmeyi Yordayan Değişkenlerin İncelenmesi. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 30(11), 321-331. doi: 10.5505/pausbed.2018.24392
98
Ang, K. Q. P. & Loh, P. R. (2019). Mental health and coping in parents of children with autism spectrum disorder (ASD) in Singapore: An examination of gender role in caring. Journal of Autism and Developmental Disorders, 49(5), 2129-2145.
doi.org/10.1007/s1080
Arslan, Ü. ve Durmaz-Kandaz U. (2006). Babaların 3-6 Yaş Grubundaki Çocukların Eğitimine ve Bakımına Katılım Durumlarının Psiko-Sosyal Davranışlara Etkisi.
1.Uluslararası Okul Öncesi Eğitim Kongresi Bildiri Kitabı. İstanbul: Ya-Pa Yayınları
Avşaroğlu, S. ve Gilik A. (2017). Özel Gereksinimli Çocuğa Sahip Anne-Babaların Kaygı Durumlarına Göre Umutsuzluk Düzeylerinin İncelenmesi. İlköğretim Online, 16(3), 1022-1035. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/download/article-file/330539
Aysan, F. ve Özben Ş. (2007). Engelli Çocuğu Olan Anne Babaların Yaşam Kalitelerine İlişkin Değişkenlerin İncelenmesi. Dokuz Eylül Buca Eğitim Fakültesi Dergisi, 22(1), 1-6. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/download/article-file/234907 Ayyıldız, T., Konuk-Şener, D., Kulakçı, H. ve Veren, F., (2012). Zihinsel Engelli
Çocuğa Sahip Annelerin Stresle Baş Etme Yöntemlerinin Değerlendirilmesi.
Ankara Sağlık Hizmetleri Dergisi, 11(2), 1-12.
https://doi.org/10.1501/Ashd_0000000078
Bailey, D. B, Blasco P. M. & Simeonsson R. J. (1992). Needs expressed by mothers and fathers of young children with disabilities. American Journal on Mental Retardation, 97(1), 1-10. Retrieved from: https://psycnet.apa.org/record/1992-43524-001
Baker-Ericzén, M. J., Brookman-Frazee, L. & Stahmer, A. (2005). Stress levels and adaptability in parents of toddlers with and without autism spectrum disorders. Research and Practice for Persons with Severe Disabilities, 30(4), 194-204. doi.org/10.2511/rpsd.30.4.194
Balkanlı N. (2008). Otistik Çocuğu Olan ve Olmayan Annelerde Yaşam Kalitesi, Yaşam Doyumu ve Umutsuzluk Düzeyleri Arasındaki İlişkinin İncelenmesi (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Maltepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, Türkiye. Erişim adresi: http://openaccess.maltepe.edu.tr Baltaş, A. ve Baltaş, Z. (2002). Stres ve Başa Çıkma Yolları. (21. Basım) İstanbul:
Remzi Kitabevi.
Barnett, R. C. & Baruch, G. K. (1987). Determinants of father’s participation in family work. Journal of Marriage and the Family, 49(1), 29-40. doi: 10.2307/352667 Baruch, G. K. & Barnett, R. C. (1986). Consequences of fathers' participation in family
work: Parents' role strain and well-being. Journal of Personality and Social Psychology, 51(5), 983-992. doi.org/10.1037/0022-3514.51.5.983
99
Başbakanlık Özürlüler İdaresi (2010). Engelliler Kanunu ve İlgili Mevzuat. Ankara:
Başbakanlık Özürlüler İdaresi Yayınları
Baxter, C., Cummins, R. A. & Yiolitis, L. (2000). Parental stress attributed to family members with and without disability: A longitudinal study. Journal of Intellectual and Developmental Disability, 25(2), 105-118.
doi.org/10.1080/13269780050033526
Beck, A. T., Weissman, A., Lester, D. & Trexler, M. (1974). The measurement of pessimism: The hopelessness scale. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 42(6), 861–865. doi.org/10.1037/h0037562
Bedir, İ. (2018). Evli Bireylerde Evlilik Doyumunu Etkileyen Değişkenlerin İncelenmesi (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Arel Üniversitesi,
İstanbul, Türkiye. Erişim adresi:
http://193.255.56.45/xmlui/bitstream/handle/20.500.12294/1259/K045467
Bġtencourt, D., Gràcġa, M. & Beltran, F. (2015). Family quality of life: Content validity of a tool for families of adults with intellectual disabilities in Brazil. The Eurasia Proceedings of Educational & Social Sciences (EPESS), 170 (3), 57-65. Retrieved from: https://dergipark.org.tr/download/article-file/331349
Bilge, A., Öğce, F., Genç, R. E., ve Oran, N. T. (2009). Algılanan Stres Ölçeği (ASÖ)’nin Türkçe Versiyonunun Psikometrik Uygunluğu. Ege Üniversitesi Hemşirelik Fakültesi Dergisi, 25(2), 61-72. Erişim adresi:
https://toad.edam.com.tr/sites/default/files/pdf/algilanan-stres-olcegi-aso-toad.doc Blacher, J. (1984). Sequential stages of parental adjustment to the birth of a child with
handicaps: Fact or artifact. Mental Retardation, 22(2), 55-68. Retrieved from:
www.researchgate.net/profile/Jan_Blacher/publication/16962717
Boehm, T. L., & Carter, E. W. (2019). Family quality of life and its correlates among parents of children and adults with intellectual disability. American Journal on Intellectual and Developmental Disabilities, 124(2), 99-115.
doi.org/10.1352/1944-7558-124.2.99
Boehm, T. L., Carter, E. W. & Taylor, J. L. (2015). Family quality of life during the transition to adulthood for individuals with intellectual disability and/or autism spectrum disorders. American Journal on Intellectual and Developmental Disabilities, 120(5), 395-411. doi.org/10.1352/1944-7558-120.5.395
Brągiel, J & Kaniok P. E. (2014). Demographic variables and fathers' involvement with their child with disabilities. Journal of Research in Special Educational Needs, 14(1), 43–50. doi.org/10.1111/1471-3802.12005
Bristol, M. M, Gallagher J. J, & Schopler E. (1988). Mothers and fathers of young developmentally disabiled and nondisabiled boys: adaptation and spousal support.
Developmental Psychology, 24(3), 441-451. doi.org/10.1037/0012-1649.24.3.441
100
Brobst, J. B., Clopton, J. R. & Hendrick, S. S. (2009). Parenting children with autism spectrum disorders: The couple's relationship. Focus on Autism and Other Developmental Disabilities, 24(1), 38-49. doi.org/10.1177/1088357608323699 Brown, I., Anand, S., Fung, W. A., Isaacs, B. & Baum, N. (2003). Family quality of
life: Canadian results from an international study. Journal of Developmental and Physical Disabilities, 15(3), 207-230. doi.org/10.1023/A:102493102
Brown, R. I., MacAdam–Crisp, J., Wang, M. & Iarocci, G. (2006). Family quality of life when there is a child with a developmental disability. Journal of Policy and Practice in Intellectual Disabilities, 3(4), 238-245. doi.org/10.1111/j.1741-1130.2006.00085.x
Buckley, C. K. & Schoppe‐Sullivan, S. J. (2010). Father involvement and coparenting behavior: Parents' nontraditional beliefs and family earner status as moderators.
Personal Relationships, 17(3), 413-431. doi.org/10.1111/j.1475-6811.2010.01287.x
Cangür, Ş., Civan, G., Çoban, S., Mazhar, K. O. Ç., Karakoç, H., Budak, S. ve Ankaralı, H. (2013). Düzce İlinde Bedensel ve/veya Zihinsel Engelli Bireylere Sahip Ailelerin Toplumsal Yaşama Katılımlarının Karşılaştırmalı Olarak Değerlendirilmesi. Düzce Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 3(3), 1-9. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/download/article-file/56549
Camkurt, M. Z. (2013). 2022 Sayılı Kanuna Göre Engelliliğin Tespiti ve Engelliliğe Dayalı Aylıkların Bağlanması İşlemleri. Mali Çözüm Dergisi, 119(1), 79-116.
Erişim adresi:http://archive.ismmmo.org.tr/yayınlar/malı_cozum/malıcozum119 Cavkaytar, A. Batu, S., ve Cetin, O. B. (2008). The perspectives of mothers about
having a child with developmental disabilities. International Journal of Special
Education, 23(2), 101-109. Erişim adresi:
https://files.eric.ed.gov/fulltext/EJ814447.pdf
Ceylan, R. (2004). Entegre Eğitime Katılan ve Katılmayan Engelli Çocukların Annelerinin Depresyon ve Umutsuzluk Düzeylerinin İncelenmesi (Doktora Tezi).
Ankara Üniversitesi Ev Ekonomisi Anabilim Dalı, Ankara, Türkiye. Erişim adresi: http://acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1600/2232.pdf?show
Chiu, C. Y. (2013). Family needs and family quality of life for Taiwanese families of children with intellectual disability and developmental delay (Doctoral dissertation). University of Kansas, Kansas, United States. Retrieved from:
https://kuscholarworks.ku.edu/
Cohen, S, Kamarck T, Mermelstein R. (1983). A global measure of perceived stress.
Journal of Health and Social Behavior, 24(4), 385-396.
http://dx.doi.org/10.2307/2136404
Cohen, S., Tyrrell, D. A. & Smith, A. P. (1991). Psychological stress and susceptibility to the common cold. New England Journal of Medicine, 325(9), 606-612. doi:
10.1056/NEJM199108293250903
101
Çalışır, H., Karabudak-Sarıkaya, S., Karataş, P., Tosun, A. F. ve Meşealan, İ. (2018).
Serebral Palsili Çocuğu Olan Annelerin Aile Yükü ve Umutsuzluk Düzeyleri.
Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Fakültesi Elektronik Dergisi, 11(2), 147-156.
Erişim adresi: http://www.deuhyoedergi.org/
Çandır, G. (2015). 4-24 Yaş Arası Otizm Spektrum Bozukluğu ve Down Sendromu Tanısı Alan Çocukların Annelerinde Depresyon, Anksiyete, Stres ve Baş Etme Tutumları Arasındaki İlişkinin İncelenmesi. İstanbul Arel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, Türkiye. Erişim adresi: http://arelarsiv.arel.edu.tr/
Çengelci-Özekes, B. (2009). Otizm ve Down Sendromlu Çocuğa Sahip Annelerin Kaygı, Umutsuzluk ve Tükenmişlik Duygularının Karşılaştırılması. Ege Eğitim Dergisi, 10(2), 1-2. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/download/article-file/57030
Çokluk, Ö., Şekercioğlu, G. ve Büyüköztürk, Ş. (2018). Sosyal Bilimler İçin Çok Değişkenli İstatistik Spss ve Lisrel Uygulamaları (5. Baskı). Ankara: Pegem Akademi.
Dağ, İ. (2004). Anormal Psikolojisi. Ankara: Türk Psikologlar Derneği Yayınları
Damon, W. & R. M. Lerner (2006). Child Psychology in Practice A. K. Renninger, & I.
E. Singer (Eds.). Handbook of Child Psychology (pp. 469-488). New Jersey: John Wiley Sons.
Danış, M. Z. (2006). Zihinsel Engelli Çocuğa Sahip Annelerin Çocuklarının Geleceğine İlişkin Düşünceleri ve Umutsuzluk Düzeyleri. Lingo Türk Çeviri Hizmetleri (Ed.) Birlikte Yaşamak İçin Küresel ve Yerel Çözümler (s. 111-122). İstanbul: Özürlüler Vakfı
Darıca, N., Abidoğlu Ü. ve Gümüşcü Ş. (2005). Otizm ve Otistik Çocuklar. İstanbul:
Özgür Yayınları
Davis, K. & Gavidia-Payne, S. (2009). The impact of child, family, and professional support characteristics on the quality of life in families of young children with disabilities. Journal of Intellectual and Developmental Disability, 34(2), 153-162.
doi.org/10.1080/13668250902874608
Davis, N. O. & Carter A. S. (2008). Parenting stress in mothers and fathers of toddlers with autism spectrum disorders: Associations with child characteristics. Journal of Autism and Developmental Disorders, 38(7), 1278-1291.
doi.org/10.1007/s10803-007-0512-z
Deater-Deckard, K. (2004). Parenting stress. New Haven, CT: Yale University Press.
Dehle, C., Larsen, D., & Landers, J. E. (2001). Social support in marriage. American Journal of Family Therapy, 29(4), 307– 324. doi.org/10.1080/01926180126500
102
Demir, G., Özcan A. ve Kızılırmak A. (2010). Zihinsel Engelli Çocuğa Sahip Annelerin Depresyon Düzeylerinin Belirlenmesi. Anadolu Hemşirelik ve Sağlık Bilimleri Dergisi, 13(4), 53-58. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/download/article-file/29615
Dereli, E. (2012). Zihinsel Yetersizliği Olan ve Olmayan Okul Öncesi Dönem Çocukların Anne-Babalarının Benlik Saygısı, Kaygı Düzeyleri ve Anne-Baba Tutumlarının Bazı Değişkenler Açısından Karşılaştırılması. International Journal of Social Science Studies, 5(5), 475-491. doi.org/10.9761/jasss_228.
Deutsch, F. M. (2001). Equally shared parenting. Current Directions in Psychological Science, 10(1), 25-28. doi.org/10.1111/1467-8721.00107
Dilmaç, B. (2017). The relationship between adolescents' levels of hopelessness and cyberbullying: The role of values. Educational Sciences: Theory and Practice, 17(4), 1119–1133. doi 10.12738/estp.2017.4.0610
Doğan, M. (2010). İşitme Engelli Çocuğu Olan ve Olmayan Anna-Babaların Stres, Depresyon ve Sürekli Kaygı Belirtileri Yönünden Karşılaştırması. International Journal of Early Childhood Special Education, 2(3), 231-246.
doi.org/10.20489/intjecse.107972
Durat, G., Atmaca D. G., Kama N. ve Ünsal A. (2017). Özel Gereksinimi Olan Çocukların Ailelerinde Umutsuzluk ve Depresyon. Osmangazi Tıp Dergisi, 39(3), 49-57. doi: 10.20515/otd.300262
Durmaz, N. (2017). Otizm Spektrum Bozukluğu Olan Çocuğa Sahip Anneler İle Normal Çocuğa Sahip Olan Annelerin Umutsuzluk Düzeylerinin Karşılaştırılması.
(Yüksek Lisans Tezi). Yakın Doğu Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Lefkoşa. Erişim adresi: http://docs.neu.edu.tr/library/6589765469.pdf
Dyson, L. L. (1997). Fathers and mothers of school-age children with developmental disabilities: Parental stress, family functioning, and social support. American Journal on Mental Retardation, 102(3), 267-279. doi.org/10.1352/0895-8017 Eisenhower, A. S., Baker, B. L. & Blacher, J. (2005). Preschool children with
intellectual disability: syndrome specificity, behaviour problems, and maternal well‐being. Journal of Intellectual Disability Research, 49(9), 657-671.
doi.org/10.1111/j.1365-2788.2005.00699.x
Elder, J. H., Valcante, G., Won, D. & Zylis, R. (2003). Effects of in-home training for culturally diverse fathers of children with autism. Issues in Mental Health Nursing, 24(3), 273-295. doi.org/10.1111/j.1365-2788.2005.00699.x
Elllis, J. B. & Hirsch, J. K. (2000). Reasons for living in parents of developmentally delayed children. Research in Developmental Disabilities, 21(4), 323-327.
doi.org/10.1016/S0891-4222(00)00045-7
103
Emily, G. & Grace, I. (2015). Family quality of life and ASD: The role of child adaptive functioning and behavior problems. Autism Research, 8(2), 199-213.
doi.org/10.1002/aur.1442
Epstein, T., Saltzman‐Benaiah, J., O’Hare, A., Goll, J. C. & Tuck, S. (2008). Associated features of Asperger Syndrome and their relationship to parenting stress. Child:
Care, Health and Development, 34(4), 503-511. doi.org/10.1111/j.1365-2214.2008.00834.x
Er, M. (2006). Çocuk, Hastalık, Anne-Babalar ve Kardeşler. Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi, 49(2), 155-168. Erişim adresi:
http://www.cshd.org.tr/uploads/pdf_CSH_206.pdf
Erdoğan, B. (2013). Evde Bakım Hizmeti Alan Özürlü Bireye Sahip Ailelerin Sosyo-Ekonomik Durumlarının İncelenerek, Umutsuzluk ve Yaşam Doyum Düzeylerinin Belirlenmesi (Yüksek Lisans Tezi). Selçuk Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Konya, Türkiye. Erişim adresi: https://docplayer.biz.tr/2959095
Erez, M. (2012). 7-11 Yaş Arası Özel Eğitim Gören Zihinsel Engelli Öğrenci Annelerinin Stres Belirtileri ve Sosyal Kaygı Düzeyi Açısından Karşılaştırılması.
(Yüksek Lisans Tezi) İstanbul Arel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, Türkiye. Erişim adresi: http://arelarsiv.arel.edu.tr
Ertürk, Y. (2018). Özel Gereksinimli Çocuğa Sahip Olan ve Olmayan Annelerin İlgili Değişkenler Açısından Sosyal Beceri Düzeylerinin Karşılaştırılması (Yüksek Lisans Tezi). Fatih Sultan Mehmet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, Türkiye. Erişim adresi: http://acikerisim.fsm.edu.tr
Esdaile, S. A. & Greenwood, K. M. (2003). A comparison of mothers' and fathers' experience of parenting stress and attributions for parent–child interaction outcomes. Occupational Therapy International, 10(2), 115-126. Retrieved from:
https://onlinelibrary.wiley.com/doi/pdf/10.1002/oti.180
Estes, A., Olson, E., Sullivan, K., Greenson, J., Winter, J., Dawson, G. & Munson, J.
(2013). Parenting-related stress and psychological distress in mothers of toddlers with autism spectrum disorders. Brain and Development, 35(2), 133-138.
doi.org/10.1016/j.braindev.2012.10.004
Everly, G. E. & Lating, J. M. (2002). A clinical guide to the treatment of the human stress response. New York: Kluwer Academic Plenum Publishers.
Feinberg, M. E. (2003). The internal structure and ecological context of coparenting: A framework for research and intervention. Parenting: Science and Practice, 3(2), 95-131. doi.org/10.1207/S15327922PAR0302_01
Felizardo, S., Ribeiro, E. & Amante, M. J. (2016). Parental adjustment to disability, stress indicators and the influence of social support. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 217(1), 830-837. doi.org/10.1016/j.sbspro.2016.02.157
104
Ferguson, P. M. (2002). A place in the family: An historical interpretation of research on parental reactions to having a child with a disability. The Journal of Special Education, 36(3), 124-131. doi.org/10.1177/00224669020360030201
Ferrer, F., Vilaseca, R. & Bersabé, R. M. (2016). The impact of demographic characteristics and the positive perceptions of parents on quality of life in families with a member with intellectual disability. Journal of Developmental and Physical Disabilities, 28(6), 871-888. doi.org/10.1007/s1088
Fromm, E. (1995). Umut Devrimi. Payel. İstanbul.
Ganong, L., Doty, M. E. & Gayer, D. (2003). Mothers in postdivorce families caring for a child with cystic fibrosis. Journal of Pediatric Nursing: Nursing Care of Children and Families, 18(5), 332-343.doi.org/10.1016/S0882-5963(03)00105-2 Gardiner, E., Mâsse, L. C. & Iarocci, G. (2019). A psychometric study of the family
resilience assessment scale among families of children with autism spectrum
resilience assessment scale among families of children with autism spectrum