Siyasal Yozlaşma ve Türleri

Ekonomistler genelde iyi veya kötü gibi ahlaki yargılar içeren çalışma alanlarında analiz yapmaktan rahatsız olmaktadır. Yolsuzluk veya yozlaşma kavramları da, çürümeyi gösteren ahlaki bir kategoride değerlendirilmektedir. Ancak iş dünyası, politikacılar8 _ve

uluslararası örgütlerin, yolsuzluğu son yılların en büyük kötülüklerinden biri olarak tanımlamaları ve bu alana yönelik tutumlarının olumlu yönde değişmesi, son yıllarda hem teorik hem de ampirik birçok çalışma yapılmasına zemin hazırlamaktadır. Yapılan çalışmalar rüşvet gibi yozlaşmaların verimlilik sağlamadığını göstermektedir. Ayrıca genellikle düşük gelirli ülkelerde yüksek yozlaşmaların görülmesinin yanı sıra güçlü büyüme sergileyen ülkelerde de yozlaşmaların varlığına rastlanmaktadır (Rose- Ackerman, 2006: xiv-xvi; Hough, 2013: 1).

Yolsuzluğun toplumlar üzerinde olumsuz etkileri bulunmaktadır. BM Genel Sekreteri Kofi Annan, BM’nin 2005 Yolsuzlukla Mücadele Sözleşmesini onaylarken politik yolsuzlukla ilgili olarak, bu kötü olgunun her ülkede bulunduğunu ancak gelişmekte olan ülkelerde etkilerinin daha yıkıcı olduğunu belirtmektedir. Ayrıca orantısız şekilde yolsuzluğun olduğu durumlarda eşitsizlik ve adaletsizliğin beslendiğini, dış yardım ve yatırımı olumsuz etkilediğini, kalkınmaya yönelik fonların dağıldığını ve hükümetin temel hizmetleri gerçekleştirmesini engellediğini ifade etmektedir. Yolsuzluğun gerçekleştiği kamu kesiminde siyasi güç olduğunda, kötü yönetişimin süresiz olarak muhafaza edildiğini de vurgulamaktadır (Rose ve Peiffer, 2019: vi-vii).

Siyaset bilimciler genellikle siyasal ahlakın bozulmasını, “siyasal yozlaşma” yerine “yolsuzluk” kavramı ile ifade etmektedir. Ancak yolsuzluk kavramı rüşvet, zimmet ve adam kayırmacılık gibi davranış ve eylemleri içermekte olup, siyasal yozlaşma kavramına göre daha dar kapsamlıdır (Aktan, 2002). Yolsuzluk kavramını da kapsayan siyasal yozlaşma (political corruption) kavramı ise siyasette yer alanların kendileri veya gruplarının çıkarları doğrultusunda toplumun norm (yasa) ve düzenine uymayan davranışlarda bulunmaları şeklinde ifade edilmektedir (Philp, 2015: 21). Bir diğer tanıma

8 _{Yolsuzluk ve yozlaşma alanlarında politikacıların mücadelesi genellikle etkin değildir. Özellikle} politikacıların paydaşları ile olan etkileşimleri düşünüldüğünde, yolsuzluk ile etkin bir mücadele programı yürütmelerinin zor olduğu görülecektir. Bunun yerine yasaların genişletilmesi ve hukukun üstünlüğünün ön plana çıkarılması daha etkin bir mücadele yöntemi olacaktır (Hough, 2013: 4).

göre siyasal yozlaşma, bir kamu makamının, kamu yararını terk ederek ölçülebilen kişisel bir avantajı elde etmesidir (Gibbons, 1976: 5).

Siyasal yozlaşmanın özellikleri şu şekilde sıralanmaktadır (Aktan, 2002; Grossman, 2003: xi; Heywood, 1997: 420-423):

 Siyasal süreç kapsamında ortaya çıkmakta ve siyasal süreçte yer alan aktörlerin siyasal mübadelesi sonucu meydana gelmektedir. Yani siyasal yozlaşma politik aktörlerin faaliyet gösterdiği kamusal alanda gerçekleşmektedir.

 Karar verme yetkisine sahip siyasi aktörlerin kamusal güç ve yetkilerini, yasa, norm ve ahlak kurallarına aykırı kullanmaları söz konusudur. Rüşvet, yasa dışı davranışlara en belirgin örneklerdir.

 Kamu zararına özel çıkar sağlayan eylem ve davranışları kapsamaktadır. Yani siyasal yozlaşma, kamu görevlilerinin çıkar çatışmasını içermektedir.

 Genellikle gizli bir şekilde gerçekleşmektedir. Ülkenin yönetiminde hesap verilebilirlik mekanizması etkin çalışmıyorsa, başka bir ifade ile şeffaflık söz konusu değilse, siyasal yozlaşmanın yaygınlaşması olası bir durumdur.

 Zamanla toplumun tüm kesimlerine yayılma özelliği göstermektedir.

 Demokratik kurumlar zaman ilerledikçe kendi işlevlerini kaybetmektedir.

 Gelişim ve değişim anlamında siyasal yozlaşma ile sosyo-ekonomik yapı arasında yakın ilişki bulunmaktadır.

 Monarşi, oligarşi veya demokrasi gibi herhangi bir yönetim sisteminde gerçekleşebilmektedir. Nitekim dünyanın en köklü demokrasilerinden biri olan ABD’de bile 1996-1997 seçim kampanyalarında olduğu gibi birçok siyasal yozlaşma iddiaları gündeme gelmektedir. Siyasal yozlaşma, demokrasi rejimlerinde diğerlerine göre daha göze batmakta ve önemli olmaktadır. Çünkü demokrasilerde yaşanan siyasal yozlaşmalar, rejimi zayıflatmakta ve yıkıcı etkiler meydana getirmektedir.

Siyasal yozlaşma her toplumda görülmekle birlikte ekonomik ve sosyal maliyetleri farklılık göstermektedir. Genelde yozlaşmaların siyasal karar alma veya politikaların uygulanma aşamalarında meydana geldiği görülmektedir (Bayrakçı, 2000: 133). Şekil 1.2’de, siyasal yozlaşmaların başlıca türleri gösterilmektedir. Rüşvet, oy ticareti, rant kollama, lobicilik, adam kayırmacılık gibi siyasal yozlaşma türleri, medyada önde gelen haber konuları arasında yer almaktadır. Tezin konusu olan hizmet kayırmacılığı ise siyasal yozlaşma türleri arasında yer almaktadır.

Kaynak: (Bayrakçı, 2000: 135-139). Şekil 1.2. Siyasal Yozlaşma Türleri

Kayırmacılık, “basit bir gözlemle dahi fark edilebilen; her pozisyondan insanın yakınlık görüşü üzerinden bir ilişki bağlamı kurduğu; resmi ve sosyal ilişkileri bu informal kanallar üzerinden görmeye çalıştığı bir uygulamayı ifade etmektedir. Örgütsel ve yönetsel anlamda kayırmacılık ise genel ve geniş anlamıyla, kamu görevlerine yapılan atamalarda ve terfilerde akrabalık veya tanıdık-dost ilişkilerine ya da siyasi veya din temelli ortaya çıkan gruplara öncelik verilmesi; kamu kaynaklarının siyasi iktidara yandaş, seçmen kesimlerini kayıracak biçimde yönlendirilmesi gibi anlamlara gelmektedir” (Özkanan ve Erdem, 2014: 179).

Siyasal Yozlaşma Rüşvet Haraç Zimmet Aracılık Adam Kayırmacılık (İltimas) Patronaj ve Hizmetsiz Memurluklar HİZMET KAYIRMACILIĞI Rant Kollama Lobi ve Lobicilik Gönül Yapma Önceden Bilgilendirme Oy Ticareti ve Oy Satın Alma

Kaynak: (Özkanan ve Erdem, 2014: 185).

Şekil 1.3. Kayırmacılık Türlerinin Sınıflandırılması

Kayırmacılık genel olarak adam kayırmacılık ve siyasi kayırmacılık olarak ikiye ayrılmaktadır. Hizmet kayırmacılığı, siyasi kayırmacılık başlığı altında yer almaktadır. Tezin konusu olması nedeniyle bu bölümde ayrıntıya girilmemekte ve bundan sonraki bölümde hizmet kayırmacılığı detaylı bir şekilde incelenmektedir.

Kayırmacılık Adam Kayırmacılığı Nepotizm (Akraba Kayırmacılığı) Kronizm (Eş-dost Kayırmacılığı) Hemşehricilik Siyasi Kayırmacılık Patronaj (Bosism) Klientalizm (Siyasi Çevre Kayırmacılığı) Hizmet Kayırmacılığı Tribalizm (Aynı Kabile veya Aşiretin Kayırılması)

İKİNCİ BÖLÜM

HİZMET KAYIRMACILIĞI KURAMI VE TÜRKİYE İLE ÇEŞİTLİ ÜLKELER AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ

Bu bölümün ilk kısmında tezin ana konusu olan hizmet kayırmacılığı kavramı, kuramsal ve tarihsel çerçevede ele alınmaktadır. Ayrıca hizmet kayırmacılığı hipotezleri ve hizmet kayırmacılığının olumlu veya olumsuz etkilerine de değinilmektedir. İkinci kısımda ise hizmet kayırmacılığını etkileyen faktörler irdelenmektedir. Bu kapsamda siyasal yapı ve bütçe süreci, yasama organı içinde yer alan komisyonlar, seçim sistemleri, milletvekili adaylarının belirlenme yöntemleri, ideoloji ve partizan tutumlar Türkiye ve çeşitli ülkeler temelinde incelenmektedir. Çalışmanın ikinci kısmının odak noktasını, Türkiye’de hizmet kayırmacılığı faaliyetlerinin var olup olmadığının diğer ülkelerle karşılaştırılarak saptanması oluşturmaktadır. Bu saptama ile aynı zamanda çalışmanın ampirik analizine de teorik bir altyapı ve çerçeve sunulmaktadır.

2.1. Hizmet Kayırmacılığının Kuramsal Altyapısı

Yeni politik ekonomi literatürünün altında yatan temel varsayım, politikacıların öncelikli olarak politik kariyerlerini korumaya ve geliştirmeye çalışmasıdır. Bu varsayıma göre hükümetler karar alırken veya politika belirlerken, kaynakları optimal düzeyde tahsis etmek veya dışsallıkları içselleştirmek yerine kazanan koalisyonlar kurmayı hedeflemektedir. Bu hedefler doğrultusunda “yasama pazarlığı” terimi ortaya çıkmaktadır. Ayrıca bu terime tamamlayıcı olarak “logrolling (oy ticareti/kütük yuvarlama)” ve “hizmet kayırmacılığı (pork-barrel)” kavramları da literatürde yer almaktadır (Jalil, 2009: 262). Çalışmanın temeli hizmet kayırmacılığı olduğundan hizmet kayırmacılığı, alt başlıklar altında detaylı incelenmektedir.