SIBYAN VE İBTİDÂİYE MEKTEPLERİ

8) Sarf ve Nahiv 18) Musikî (Gınâ)

9) Tahrir 19) Terbiye-i Bedeniye, Sıhhiye, Asker Talimi, Oyun ve Nişan¹⁷⁷

10) Tarih

B. MEKTEPLER  

Mat Kazası’nda kaç mektep bulunduğu ve bunların hangi dine mensup olduklarını gösteren, en güvenilir Osmanlı kaynaklarından biri salnamelerdir. Manastır Vilayetinin ilk salnamesi H. 1292/ M. 1875 yılında yazılmıştır. Son salnamesinin ise H. 1314/ M.

1896 yılında yazıldığı görülmektedir.

Tablo 19: Debre Sancağı’nda bulunan Müslüman ve Hıristiyan mektepler¹⁷⁸

KAZA ADI HIRİSTİYAN MEKTEBİ İSLAM MEKTEBİ

Debre-i Bala Kazası 2 33

Debre-i Zir Kazası 0 10

Elbasan Kazası 2 5

Mat Kazası 0 8

Tablo 19’da görüldüğü gibi Debre Sancağı’nda toplam 60 mektep bulunmaktadır. Bu mekteplerden 56’sı Müslümanların ve 4’ü ise Hıristiyanların mekteplerinden oluşmaktadır. En fazla mektep Debre-i Bala Kazası’nda bulunup en azı ise Elbasan Kazası’nda görülmektedir. Debre-i Bala ve Elbasan Kazaları’nda ikişer Hıristiyan mektepleri bulunduğu halde Debre-i zir ve Mat Kazaları’nda ise görüldüğü üzere Hıristiyan mektepleri bulunmamaktadır. Mat Kazası’nda 8 İslam mektebi mevcut olduğu görülür fakat hangi köylerde bulunduğuna dair herhangi bir bilgi verilmemektedir. Bunun için Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nden faydalandığımız Osmanlı belgelerinden mektebin türünü, nerede bulunduğunu ve muallimlerini tespit edilebilme imkânımız olmuştur.

1. SIBYAN VE İBTİDÂİYE MEKTEPLERİ  

177 Öcal, a.g.e, s. 31

178 MVS, 1. Def’a, 1292, s. 107

Tablo 20: Mat Kazası’nda bulunan Sıbyan ve İbtidâiye mektepleri

Tablo 20’ye göre Sıbyan mekteplerinin 4’ünün nerede olduğu tespit edilmiştir.

Görüldüğü üzere Patin, Burgayet, Lokan ve Maçukul (Macukull) köylerinde birer sıbyan mektebi vardır. Bu dört mektepte sekiz muallimin çalışmış olduğu anlaşılmaktadır. Patin köyü sıbyan mektebinde Ömer Efendi, Debreli Şaban Efendi ve Yakup Efendi görevde bulunmuştur. Lokan köyü sıbyan mektebinde Numan Efendi görevini sürdürmüştür. Burgayet köyü sıbyan mektebinde Hafız Osman Efendi, Mehmet Salih Efendi ve Mehmet Arif Efendi görev yapmıştır. Maçukul köyündeki mektep

İbtidâiye mektebi olarak kayda geçirilmiştir. Bu mektepte muallim olarak Ali Efendi görevde bulunmuştur.

Patin köyü mektebindeki muallim Ömer Efendi H. 1290/ M. 1873 yılında muallimlikten istifa etmiş ve aynı yıl yerine Debreli Şaban Efendi tayin olunmuştur.

Daha sonra bu mektebin talebesi olan Yakup Efendi aynı mektepte muallim olmak istemiştir. Yakup Efendi kendi ahalisinden¹⁷⁹ seçilerek muallim olabilmesi için bir dilekçe yazmış ve emir beklemektedir¹⁸⁰. H. 1292-93/ M. 1875-76 yılının belgelerine göre ise Yakup Efendi’nin Patin köyü sıbyan mektebinde muallim olmuş ve aylık 250 kuruş ile görevini sürdürmektedir¹⁸¹. Lokan köyü sıbyan mektebinde H.1291-92/ M.

1874-75 yıllarında muallim olarak Numan Efendi’nin aylık maaşı 100 kuruş olarak kayda geçmiştir¹⁸².

Burgayet köyü sıbyan mektebinde H. 1309/ 1891 yılında mektep muallimi Hafız Osman Efendi görevini sürdürmüştür¹⁸³. 11.02.1310/ M. 1892 yılında mektebin eski muallimi Mehmet Salih Efendi de ölmüştür¹⁸⁴. Mektepte muallimlik görevinin açık kalmasıyla Debre kasabasında mektebi iptidai muallimi sanisi ve daha sonra Debre Kazası’na tabi Salofik köyünün iptidaiye mektebi muallimi olan Mehmet Arif Efendi, Burgayet köyü sıbyan mektebine muallim olarak tayin edilmiştir¹⁸⁵.

Maçukul (Macukull) köyü 200 hanelik bir köy olup İbtidâiye mektebi bulunmaması nedeniyle bir mektebin açılması istenmiş ve muallim olarak Ali Efendi seçilmiştir¹⁸⁶. Mektebin inşası için 2000 kuruş harcanmıştır. Ali Efendi’nin en başta aylık maaşı 200 kuruş olarak belirlenmiştir¹⁸⁷. Fakat H. 1312/ 1894 yılına ait bir belgeye göre Ali Efendi muallimlik sınavına tabii tutularak göreve atanmış ve aylık maaşı da 100 kuruş olarak ödenmiştir¹⁸⁸. Ali Efendi’nin en başta aylık maaşının 200 kuruş olup daha sonra 100 kuruşa düşürülmesinin nedeni büyük ihtimalle mektep masraflarının fazlalığı olmalıdır. Belki de bu dönemde devletin hazinesinde yaşanan bazı sıkıntılardan dolayı böyle bir uygulamaya gidilmesine yol açmıştır.

179 Osmanlı döneminde ahalinin desteği olması işini daha da kolaylaştırırdı.

180 BOA, MF_MKT, Dosya no: 16, Gömlek no: 122

2. MÜLKİYE MEKTEBİ  

Mat Kazası’nda dört sıbyan mektebinin mevcudiyetini tespit ettik. Bir başka belgede ise bir mekteb-i mülkiye bulunduğundan bahsedilmektedir. Fakat hangi köyde bulunduğuna dair bilgi verilmemektedir. Mat Kazası Naibi Abdurrahman Niyazi Efendi de bu mektebe kaydedilmiştir. Mektebi mülkiyenin müdürünün ismi Recai Efendi idi¹⁸⁹.

3. RÜŞDİYE MEKTEBİ  

Rüşdiye mektebinin ismi 5 Şubat 1839 yılında bizzat Padişah II. Mahmut tarafından konulmuştur. Bu yeni okullar ortaokul olup 6. 7. ve 8. sınıfları karşılıyordu.

Rüşdiye mektebinin öğretim yılları sık sık değiştiriliyordu. Başlangıçta sıbyan mektepleriyle kaynaştırılarak öğretim süresi 6 yıl olurken 1863 yılında öğretim süresi 5’e indirilmiştir. 1869 yılında bir değişiklik daha yapılıp 4 yıla indirilirken 13 Haziran 1892 yılında ise Sıbyan mekteplerinden bağımsız bir şekilde öğretim süresi 3 yıla indirilmiştir. Daha sonra 1898 yılında ise Rüşdiye mektebi İdâdiyelerle birleşerek 7 yıllık hale getirilmiştir ¹⁹⁰.

“Rüşdiye okulların ilk kuruluştan itibaren ders programları arasında: Mebâdi-i Ulûm-ı Diniye, Elif-Bâ ve Şifahi Malûmât, Kur’an-ı Kerim ve Maa tecvid, Ulûm-ı Diniye, Ahlâk gibi dinî ve ahlâkî dersler yer almıştır”¹⁹¹.

H.1293/ M. 1876 salnamesinde Mat Kazası’nda bir mekteb-i rüşdiyenin¹⁹² de mevcut olduğu gösterilmektedir. Diğer mektebler için Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nden az da olsa bilgi bulunmuştur fakat mekteb-i rüşdiye ile ilgili herhangi bir bilgi elde edilememiştir.

Görüldüğü gibi Mat Kazası’nda 4 Sıbyan-İbtidâiye, 1 Mülkiye ve 1 Rüşdiye mektebi olduğunu tespit edilmiştir. Diğer 2 mektebin ne mektebi olduğunu ve hangi köylerde bulunduğuna dair belgelerin eksikliklerinden dolayı tespit edebilme imkânımız olmadı.

Mat Kazası’nda mekteblerin tabii ki tüm kaza’nın ihtiyacını giderdiği söylenemez. Çünkü İstanbul’daki Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bulunan bir belgeye       

189 BOA, MF_MKT, Dosya no: 240, Gömlek no: 31

190 Öcal, a.g.e, s. 32-33

191 a.e s. 34

192 MVS, 2. Def’a, 1293, s. 100-101