Sağlık anksiyetesi ve hipokondriyazisi olan kişiler güvence almak için başkalarından yardım istediğinde ve korkulacak bir hastalıkları olmayıp böyle bir güvence aldıklarında bir rahatlama hissetmektedir Kısa süreli de olsa bu etkinin güvence aramayı pekiştirdiği ve nihayetinde sağlık anksiyetesi ve hipokondriyazisin sürmesine katkı yaptığı düşünülmektedir Çevrimiçi yapılan araştırmalar sonucunda kişinin anksiyetesi azalırsa bu pekiştirici bir rol oynamakta, enformasyon ve daha fazla güvence aramak için tekrar internete başvurmaktadırlar (63).
Çevrimiçi sağlıkla ilişkili araştırmalar internet kullanıcılarını rahatlatmayı amaçlayan, güvenilir, doğru ve çelişkisiz bir enformasyon kaynağı değildir. Bu sebeple çevrimiçi sağlıkla ilişkili araştırmaların sonucu öngörülebilir değildir. Bu şekildeki bir araştırmanın sonucu kişinin zihnindeki belirsizliği azaltabilir (64) ya da artırabilir (46). Bu, enformasyonun nasıl sunulduğu yanında İnternet kullanıcılarının
17
kişisel özelliklerine de bağlıdır. Çevrimiçi sağlık araştırmalarının sonuçları ağırlıklı olarak belirsizliği artırma yönünde ise bu sonuçları kapatmak için yeni enformasyonlar bulmak amacıyla tekrarlayan araştırma girişimleri olabilir; bu durum özellikle belirsizliği tahammül etme becerisi düşük olan, sağlık kaygısı düzeyleri yüksek kişilerde söz konusudur (65). Belirsizliği tolere etmekte belirgin zorluğu olan kişilerin çevrimiçi medikal enformasyonlara maruz kaldığında anksiyete bozuklukları için artmış risk altında olduğu ve özellikle siberkondri geliştirebildikleri bildirilmiştir (49).
Yüksek düzeyde sağlık anksiyetesi ya da hipokondriyazisi olan kişilerde mükemmeliyetçiliğe yatkınlık ve kapsamlı bir açıklama ihtiyacı sıklıkla vardır (66). İnternette enformasyonun bol miktarda olması ve kişilerin sağlıkla ilgili sorularına mükemmel açıklama sağlayacağı düşüncesi siberkondriyi artıran faktörlerden olabilir.
Siberkondriyi sürdüren etkenlerden birisi de çevrimiçi arama teknolojileri ile ilişkili olabilir. İnternette sağlıkla ilgili araştırma yapan kişiler, sağlık anksiyetelerinden bağımsız olarak daha ilgi çeken, şaşırtıcı ve hatta korkutucu sonuçlara daha fazla tıklama eğilimindedir (2). Böyle bir durumda nadir bir hastalık gripten daha fazla ilgi çekebilir ve bir belirtinin açıklamasında daha üst sıralara çıkabilir. Böylece başlangıçtaki bir anahtar sözcük ile belirli bir hastalık arasında güçlü bir ilişki varmış gibi görülebilir. İnternet kullanıcıları genellikle üst sıralardaki araştırma sonuçlarına tıklamakta ve arama sonuçlarında sitenin sıralamasını yükseltmektedirler. İnterneti kullanan kişilerin %75’inin sağlıkla ilgili bir araştırmada sonuçların sıralaması ile gerçek hastalanma olasılığı arasında ilişki olduğunu az da olsa düşündüğü bulunmuştur (8). Böylece kişiler gerçek bir sağlık riski ile yapay olarak ortaya çıkan aslında var olmayan riski karıştırır. Sonuçta oluşan anksiyete ve kafa karışıklığı kişileri internette tekrar araştırma yaparak daha makul ve rahatlatıcı bir açıklama bulma çabasına itebilir.
Medikal enformasyonlar içeren sitelerin güvenilirliği de siberkondriyi başlatan ve sürdüren önemli etkenler arasında yer almaktadır. Ne yazık ki sağlıkla
18
ilgili çevrimiçi enformasyonların çoğunun yanlış, hatalı yönlendirici, eksik ya da aşırı basitleştirilmiş olduğu bulunmuştur (40). Herhangi bir kaynaktan elde edilen enformasyona eleştirel olarak bakabilme, enformasyonun geçerliğini ve güvenirliğini sorgulama ve hangi enformasyonu kullanacağına karar verebilme sağlık okuryazarlığı kapsamında değerlendirilmektedir. Bu açıdan bakıldığında, sağlık okuryazarlığı siberkondriyi etkileyen etmenler arasında yer alır.
Sağlık okuryazarlığı, Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından bireylerin iyi sağlık durumlarını geliştirme ve sürdürme yolunda bilgiye erişme, anlama ve kullanma amacıyla motivasyonlarını ve yeteneklerini belirleyen kognitif ve sosyal beceriler olarak tanımlanmıştır. Ancak yalnızca bir broşürü okuyabilmesi ve randevu alabilmesi demek değildir, kişisel yaşam tarzlarını ve yaşam koşullarını değiştirerek kişisel ve toplum sağlığını iyileştirmek için harekete geçme konusunda bir bilgi, kişisel beceri ve güven düzeyinin elde edilmesi anlamına da gelmektedir (67).
Dünya Sağlık Örgütü Sağlığın Sosyal Belirleyicileri Komisyonu’nun beyanına göre; okuryazarlık, ülkenin zenginliğinden bağımsız olarak tüm ülkelerde sağlıkta eşitsizliğin temel belirleyicisidir (68). Avrupa Sağlık Okur Yazarlığı (HLS-EU) konsorsiyumunun geliştirdiği tanıma göre de sağlık okuryazarlığı; genel okuryazarlık ile bağlantılıdır ve yaşam süresince yaşam kalitesini sürdürmek veya geliştirmek amacıyla sağlığın geliştirilmesi, hastalıklardan korunma ve sağlık hizmetleri ile ilgili günlük yaşamda karar alırken sağlık bilgisine ulaşma, sağlık bilgisini anlama, değerlendirme ve kullanma durumlarında kişilerin bilgisini, motivasyonunu ve yeteneklerini içermektedir (69).
Sekiz Avrupa ülkesini içeren (Avusturya, Almanya, Hollanda, Bulgaristan, İrlanda, İspanya, Polonya, Yunanistan) Avrupa Sağlık Okuryazarlığı Araştırmasında genel olarak yetersiz sağlık okuryazarlığı olan bireylerin oranı %12, sorunlu sağlık okuryazarlığı ise %35’tir. Düşük eğitim düzeyi olanlarda, azınlık gruplarında, sosyal statüsü düşük olanlarda, yaşlılarda sağlık okuryazarlığı düzeyi daha düşüktür (69).
19
Türkiye Sağlık Okuryazarlığı Araştırması’na göre çalışmaya katılanların %64,6’sında yetersiz (%24,5) veya sorunlu (%40,1) sağlık okuryazarlığı bulunmuştur. Yaş, eğitim düzeyi ve sosyoekonomik düzey ilişkili etmenler olarak saptanmıştır (70).
Sağlık Okuryazarlığının Önemi
Sağlık okuryazarlığı düzeyinin düşük olmasının bireye etkileri; -Sağlık bilgilerini anlamada güçlük (71, 72),
-Koruyucu sağlık hizmetlerini az kullanma (72, 73), -Öz-bakım yetersizliği (74),
-Sağlıksız yaşam tarzı davranışları (75), -Sağlık hizmetlerine geç başvurma (76), -Tıbbi tavsiyelere uymada zorluk (77),
-Kronik hastalık bilgi ve yönetiminde yetersizlik (78), -Acil servisleri ve hastaneyi kullanmada artış (79), -Yüksek sağlık harcamaları (80)
-Hastaneye yatış ve hastanede kalış süresinde artış (81) -Erken ve artan mortalite (82) olarak özetlenebilir.
Sağlık okuryazarlığının sağlık sonuçları ile ilgili yaygın ilişkisi göz önüne alındığında, şu anda sağlığın temel bir sosyal belirleyicisi olduğu söylenebilir (83).
Düşük sağlık okuryazarlığı küresel bir sorundur (72). Bireyin yanı sıra özellikle dezavantajlı gruplar olmak üzere toplumun büyük kısmını etkilemesi, mortalite ve morbiditeyi arttırması ve altta yatan nedenlerinin önlenebilir olması nedeniyle önemli bir halk sağlığı sorunudur.
Sağlık okuryazarlığı ile ilişkili olan ve müdahale edilmesi gereken alanlar ve çıktılar Şekil 1’de gösterilmiştir (72).
20
.
Şekil 1. Sağlık okuryazarlığı çerçevesine müdahale için potansiyel noktalar (72).
Sağlık Okuryazarlığı Modeli
Nutbeam, sağlık eğitiminin, kişilerin bireysel yaşam tarzlarına ve sağlık sistemi kullanımlarına faydasının yanında , tüm toplumun sağlığına yararlı olabilecek sosyal, ekonomik ve çevresel sağlık belirleyicileri değişime uğratabileceğini savunmaktadır (67). Buna yönelik olarak sağlık okuryazarlığını seviyelendirmiş, her seviyeye yönelik eğitim aktiviteleri belirlemiştir.
Nutbeam’e göre sağlık okuryazarlığı modeli üç seviyeden oluşmaktadır; 1) Fonksiyonel sağlık okuryazarlığı
2) İletişimsel sağlık okuryazarlığı 3) Eleştirel sağlık okuryazarlığı
1.Fonksiyonel Sağlık Okuryazarlığı
Sağlıkla ilgili okuma ve yazma konusunda yeterli temel becerileri belirtir. Sağlık riskleri, sağlık hizmetlerini kullanabilme ve temel sağlık eğitim broşürlerini okuyabilme yeteneği gibi konuları kapsar (67). Geleneksel sağlık eğitiminin sonucunu, sağlık riskleri ile ilgili gerçek bilgileri vererek ve sağlık sisteminin nasıl
21
kullanılacağına dayalı olarak gösterir. Bu aktiviteler, sağlık riskleri, sağlık hizmetleri hakkında daha iyi bilgiye ve öngörülen eylemlere uyuma yönelik sınırlı hedeflere sahiptir. Genel olarak bu tür faaliyetler bireysel fayda ile sonuçlanacaktır, ancak toplum yararına yönelik etkileri de olabilir. Tipik olarak bu tür yaklaşımlar etkileşimli iletişimi, beceri geliştirme ve özerkliği teşvik etmemektedir. Bu eylem biçiminin örnekleri arasında bilgi broşürlerinin üretimi ve geleneksel hasta eğitimi yer almaktadır (67).
2.İletişimsel Sağlık Okuryazarlığı
Bilgiyi elde edebilmeyi, iletişimin farklı formlarını türetebilmeyi ve bu bilgileri değişen koşullarda uygulayabilmeyi içeren sosyal beceriler ve gelişmiş kognitif ve okuryazarlık yeteneklerini içermektedir. Son 20 yılda gelişen sağlık eğitimine yaklaşımın sonuçlarını yansıtmaktadır. Destekleyici bir çevrede kişisel becerilerin gelişimi bu eğitim yaklaşımının hedefidir. Bu eğitim yaklaşımında, kişinin bilgi birikimlerine dayanarak bağımsız olarak hareket etmesi için kişisel kapasiteyi geliştirmeye, özellikle alınan tavsiyeleri uygulamada motivasyon ve kendine güven duygusunun geliştirilmesine odaklanmıştır. Yine, bu eğitim aktivitesinin çoğu, toplumun yararından ziyade bireysel yarar ile sonuçlanmaktadır. Bu eylem biçiminin örnekleri, kişisel ve sosyal beceri gelişimi ve davranışsal sonuçlara yönelik birçok çağdaş okul sağlığı eğitimi programında bulunabilir (67).
3.Eleştirel Sağlık Okuryazarlığı
Sosyal becerilerle birlikte, enformasyonu eleştirel olarak analiz edebilmeyi ve bu enformasyonu kullanabilmeyi içeren daha gelişmiş kognitif yeteneklerdir. Bu tür bir sağlık okuryazarlığı, bireye faydaları olmakla birlikte toplum çıkarları ile ilişkisi daha aşikardır. Böyle bir sağlık eğitimi, sağlığın sosyal ve ekonomik belirleyicileri üzerinde harekete geçmek için bireysel ve toplumsal kapasitenin geliştirilmesini sağlayacaktır (67).
22 Sağlık Okuryazarlığı Düzeyi Ölçme Araçları
Sağlık okuryazarlığının kavramsal modellerine dayanılarak pek çok ölçek geliştirilmiştir. Ancak çoğu ölçek sağlık okuryazarlılığını her boyutuyla değerlendirememektedir (70).
Bu ölçeklerin bir kısmı şu şekildedir:
1. Tıpta Yetişkin Okuryazarlığının Hızlı Ölçümü (Rapid Estimate of Adult Literacy
in Medicine/ REALM)
2. Tıpta Yetişkin Okuryazarlığının Hızlı Ölçümü-Revize Edilmiş Hali (-Rapid
Estimate of Adult Literacy in Medicine-Revised/ REALM-R)
3. Yetişkinlerde İşlevsel Sağlık Okuryazarlığı Testi (Test of Functional Health
Literacy in Adults/ TOFHLA)
4. Yetişkinlerde İşlevsel Sağlık Okuryazarlığı Testi- Kısa hali (Short Test of
Functional Health Literacy in Adults/S-TOFHLA)
5. En Yeni Yaşam İşareti (Newest Vital Sign/ NVS)
6. Avrupa Sağlık Okuryazarlığı Anketi (European Health Literacy Survey
Questionnaire/HLS-EU-Q,)
7. Geniş Kapsamlı Başarı Testi (Wide Range Achievement Test/ WRAT) 8. Tıp Terminolojisi Başarı Testi Medical Achievement Reading Test/ MART) 9. Tek Maddelik Okuryazarlık Ölçeği (Single Item Literacy Scanner/ SILS) 10. Yetişkin sağlık okuryazarlığı Ölçeği (YSOÖ)
11. e-Sağlık Okuryazarlık Ölçeği (eHealth Literacy Scale -eHEALS)
12. Tıbbi Formları Kendiniz Doldururken Ne Kadar Eminsiniz? (How confident are
you filling out medical forms by yourself?)
13. Halk Sağlığı Okuryazarlığı Ölçeği (Public Health Literacy Scale)
14. Sağlık Bilgisi ve Eyleminin Kısa Tahmini - HIV Versiyonu (Brief Estimate of
Health Knowledge and Action – HIV Version/ BEHKA)
15. SOS (SOS Mnemonic)
16. Sağlık Okuryazarlığı Taraması Soru Metotları (Health Literacy Screening
Question Methodologies/HLSQMs)
17. Tıbbi Terim Tanıma Testi (Medical Term Recognition Test/ METER)
23
İngilizce (Short Assessment of Health Literacy for Spanish- English/ SAHL- S&E)
19. Yetişkin Basit Öğrenme Değerlendirmesi (Adult Basic Learning Examination/ABLE)
20. Diyabet için Okuryazarlık Değerlendirilmesi (Literacy Assesment for
Diabetes/LAD)
21. Beslenme Okuryazarlığı Ölçeği (Nutritional Literacy Scale/ NLS)
22. Diş Hekimliğinde Yetişkin Okuryazarlığının Hızlı Değerlendirilmesi (Rapid
Estimate of Adult Literacy in Dentistry/ REALD),
23. Slosson Sözlü Okuma Testi (Slosson Oral Reading Test/ SORT) 24. Yetişkin Basit Eğitimi Testi (Test of Adult Basic Education/ TABE)
25. Sağlık Faaliyetleri Okuryazarlığı Ölçeği (Health Activities Literacy Scale/ HALS) 26. Sağlık Okuryazarlığı Becerileri Aracı (Health Literacy Skills Instrument)
27. İşlevsel İletişimsel Ve Eleştirel Sağlık Okuryazarlığı (Functional Communicative and Critical Health Literacy/ FCCHL)
Tıpta Yetişkin Okuryazarlığının Hızlı Ölçümü (REALM), Yetişkinlerde İşlevsel Sağlık Okuryazarlığı Testi (TOFHLA), En Yeni Yaşam İşareti (NVS), Avrupa Sağlık Okuryazarlığı Anketi (HLS-EU-Q,), Yetişkin Sağlık Okuryazarlığı Ölçeği (YSOÖ) Türkçesi mevcut olan sağlık okuryazarlığı ölçekleridir. Bu ölçeklerin çoğu kelime tanıma, yazılı dokümanları okuma ve telaffuz veya kişilerin algısı üzerinden dolaylı olarak sağlık okuryazarlığını ölçmektedir. Yalnızca TOFHLA ve YSÖO bilgi düzeyini ölçmekte, sayısal ve sözel anlama becerileri üzerine yönelmektedir.
Yetişkin Sağlık Okuryazarlığı Ölçeği (YSOÖ)
Sağlık bilgileri ve ilaç kullanımı ile ilgili 23 maddeden oluşan ölçek, Türkçe geliştirilmiştir. Erişkinlerin sağlık okuryazarlığı konusundaki yeterliliğini saptamaktadır. Sağlık bilgi düzeyini ölçme, sağlık kaynaklarını ve sağlık hizmetlerini kullanabilme durumlarını içeren 22 madde ve vücuttaki organların yerini bilme ile ilgili bir adet şekilden oluşmaktadır. Ölçekten alınabilecek puanlar 0-23 arasında değişmektedir. Ölçekten alınan puan arttıkça sağlık okuryazarlığı düzeyi artmaktadır. Ölçeğin cronbach alpha katsayısı 0.77, test tekrar test güvenilirlik katsayısı 0.87’dir.
24