2. SİGORTA SEKTÖRÜ VE TÜRK SİGORTA SEKTÖRÜNDE
2.1. SİGORTA SEKTÖRÜNÜ OLUŞTURAN TARAFLAR
Sigorta teminatının alınıp satıldığı sigorta sektöründe taraf olarak, her sektörde olduğu gibi, bir yandan alıcılar, yani sigortalılar, bir yandan da satıcılar, yani sigortacılar bulunmaktadır. Güven arayışı içinde olan alıcılar, sigorta teminatını doğrudan doğruya sigortacıyla görüşüp satın alabilecekleri gibi, bu işlemi sigorta aracıları ile de gerçekleştirebilmektedir. Böylece sigorta sektöründe bir diğer taraf olarak sigorta aracıları karşımıza çıkmaktadır. Son olarak da sigorta sektöründe tedarikçi vazifesi gören diğer taraflar veya kuruluşlar da bahsedebiliriz. 52
2.1.1. Alıcılar ( Sigortalılar )
Alıcılar, toplumda güvenlik arayışı içinde olan herhangi bir gerçek ya da tüzel kişi olabilir. Bunlar evini, arabasını ya da yaşamını teminat altına almak isteyen bireyler olabileceği gibi, Ticari ve Sınai İktisadi Birimler, Devlet kuruluşları, Belediyeler, Vakıflar, vb. de olabilir. 53
2.1.2. Satıcılar ( Sigortacılar )
Sigorta poliçesi ile sağlanan korumayı veren taraf olan sigortacılar Anonim Şirket Statülü Sigorta İşletmeleri, Mütüel Sigorta İşletmeleri, Lloyd’s Kurumu ve Devlet dir. Anonim Şirket Statülü Sigorta İşletmeleri, Mütüel Sigorta İşletmeleri ve Lloyd’s Kurumundan Sigorta İşletmeleri bölümünde bahsedilecektir. 54
Devlet ise, özellikle işsizlik, hastalık, emeklilik sigortaları gibi toplumsal yönü ağır basan alanlarda sigortacı işlevini yüklenmektedir. Bazı ülkelerde, savaş ve deprem gibi rizikoların temini devlet tarafından üstlenilmektedir.
52 Yanık, a.g.e., s. 39-42.
53 Nomer, a.g.e., s.18. 54 Dickson, a.g.e, s. 9-10
2.1.3. Aracılar
Alıcılar sigorta teminatını direkt sigortacıyla görüşüp alabilecekleri gibi, bunu sigorta aracıları yolu ile de gerçekleştirebilirler.
Sigorta aracısı, bir sigorta sözleşmesi kurulmasını amaçlayan görüşmelerde yer alabilmesinin yanı sıra, sigorta poliçesinin yenilenmesi, içeriğinin değiştirilmesi, tahsilatının yapılması ya da hasara ilişkin hususlarla da ilgilenebilir. Aracıları acenteler, brokerler ve prodüktörler başlıkları altında toplayabiliriz.55 Ancak sigortacılıkta dağıtım kanalı genellikler acenteler ve brokerlerdir. 56
Sigortacılar, portföylerinin önemli bir kısmını Acenteler aracılığı ile sağlarlar. Acente, belirli bir yer, bölge ve iş türü itibariyle, bağlı bulunduğu sigorta şirketini temsil eder. Bir acentenin birden fazla sigorta şirketini temsil etme durumu söz konusu olabilir. Ancak acente başka bir sigorta şirketinden acentelik alırken, mevcut sigorta şirketinin bilgisi dahilinde bu işlemi gerçekleştirmelidir. Sigortacı ile acente arasındaki ilişki, bir acente sözleşmesi ile düzenlenir. Farklı yetkilere sahip acente türleri vardır. Bir kısım acente, poliçe düzenleme, prim tahsili, tazminat ödemesi vb. yetkilerine sahipken, bir kısmının yetkisi de sadece sigorta sözleşmesinin taraflarını bir araya getirmekle sınırlıdır. Prim tahsilatı yetkisine sahip acentelerin sigorta şirketi nezdinde teminat oluşturması gerekmektedir. Acente, emeğinin karşılığı olarak, sigorta şirketine sağladığı prim üzerinden hesaplanan ve ‘istihsal komisyonu‘ adı verilen bir komisyona hak kazanır. Komisyon oranları, içinde bulunulan sigorta piyasasının, acentenin yetkilerine ve değişik sigorta dallarına göre farklılık gösterebilir. Acentelere, getirdikleri işlerin karlı sonuç vermesi halinde, sigorta şirketi tarafından ‘teşvik komisyonu’ ödemesi de yapılabilmektedir. Acenteler ve acentelik faaliyetleri ile ilgili ayrıntılı olarak Üçüncü bölümde bilgi verilecektir. 57
55 Muzaffer Aktaş, Sigorta İstihsalciliği, 1.b. , İstanbul: Çeltüt Matbaacılık, 1992, s. 94-112 56 Eke, a.g.e., s.3-4.
Bir başka sigorta aracısı tipi de Brokerlerdir. Bunlar, hem sigorta hem de reasürans piyasasının özel ve bağımsız profesyonel aracılardır. Broker, esas olarak, sigorta teminatı satın almak isteyen kişinin danışmanı ve temsilcisidir. En uygun teminat biçimi ve sigortacının seçiminde yardımcı olur; ayrıca hasarın belirlenmesinde sigortalı adına hareket eder. Sigorta sözleşmesinin tarafları, brokerden yüksek düzeyde mesleki bilgi ve deneyim bekleme hakkına sahiptir. Brokerin bu konudaki standardını düşürmesi sonucunda müşterisinin uğrayacağı zararlar, brokerin sorumluluğunu gerektirir. Bu nedenle, brokerler, temsil ettikleri sigortalılara ve sigorta şirketlerine karşı olan sorumluluklarını, genellikle bir “mesleki sorumluluk sigortası” ile teminat altına alırlar. 58
Son olarak da Prodüktörlerden bahsedelim. Sigorta prodüktörü, sigortacı ya da sigorta ettirene bağlı olmaksızın, sadece, poliçenin yapılmasına aracılık eden kişidir. Çeşitli sigorta dallarında sigortalı olmak isteyenlere bilgi verir ve yardımcı olur. Bu hizmetine karşılık da komisyona hak kazanır. 59
2.1.4. Diğer Kuruluşlar
Sektör ile ilgili diğer kuruluşlar ya da taraflar olarak finansal aracılar, bankalar, yatırım hizmeti veren kuruluşlar, veri işleme hizmeti veren kuruluşlar, kredi raporlama şirketleri, prim finansmanı yapan şirketler, hasar tespiti yapan eksperler, değerleme kuruluşları, risk yöneticileri, aktüeryal uzmanlar, hasar koruması sağlayan kuruluşlar, prim denetim şirketleri, oto servisleri, yedek parça tedarikçileri, asistans şirketleri, reasürans piyasası olarak özetlenebilmektedir. 60
2.2. SİGORTA İŞLETMELERİ
Sigorta işletmeleri, birçok amacı gerçekleştirmek üzere oluşturulan organizasyonlardır. Öncelikle, sigorta hizmetinin sunulması görevi, sigorta
58 Eke, a.g.e., s. 4-5.
59 Nomer, a.g.e., s. 22. 60 Yanık, a.g.e, s. 39.
işletmeleri tarafından yerine getirilmektedir. Sigorta işletmeleri ekonomide aynı riskin tehdidi altında bulunan kişi ve kurumları bir araya getirme görevini yerine getirmekte, güven pazarlamakta ve bir organizasyon olarak risk ve belirsizliklerle dolu geleceğin güvence altına alınması ihtiyacına yönelik hizmetleri gerçekleştirmektedirler. 61
Sigorta poliçeleri ile sağlanan korumayı veren taraf olan sigorta işletmelerini dünya uygulamaları itibari ile Mütüel sigorta işletmeleri, Anonim şirket statülü sigorta işletmeleri, Lloyd’s tipi ve Pool örgütlenmeler şeklinde gruplandırabiliriz. 62
2.2.1. Mütüel sigorta işletmeleri
Doğrudan doğruya sigortalıların sahip olduğu ve işlettiği bir ticari işletme tipidir. İşletmenin amacı, üyesi olan sigortalılara maliyetine sigorta güvencesi sağlamaktır. Bu tür işletme tipinin ilk dönemlerinde, üyeler belirli miktarlarda prim/aidat ödemekte, oluşturulan fonlar hasar ve masrafların karşılanmasında yetersiz kalması halinde ise, kalan bölüm, üyeler arasında bölüştürülerek karşılanmaktaydı. Günümüzde, bu tür işletmelerin üyelerine ilişkin sorumluluğun belirli bir meblağ ile sınırlandırılması yoluna gidilmiştir.
Bu işletmeler kar amacı gütmeyen, gelirinin ve giderinin ortaklar arasında pay edilmesini öngören kuruluşlardır. Bu şirketler belli meslek gruplarına mensup (çiftçiler, öğretmenler gibi) kimseler arasında kurulabilecekleri gibi, bölgesel topluluklar arasından da kurulabilirler. Mütüel işletmeler genelde kooperatif şirket şeklinde kurulmaktadır. Yine bu tür işletmelerde poliçe sahipleri yönetim kurulu üyelerinin seçiminde oy hakkına sahiptir.
Mütüel sigorta işletmelerinde, poliçe sahiplerinin sigorta hizmetini maliyetine alması bir avantaj iken, katastrofik hasarlarda zararın tam olarak karşılanamaması bir dezavantajdır. 63
61 Tuncer Asunakutlu, Sigorta İşletmelerinde Maliyet Unsurları ve Maliyet Oluşumu, Dokuz
Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt II, Sayı: 3, 2000, s. 2-3.
62 Nomer, a.g.e., s.18-19. 63 Dickson, a.g.e., s. 9.
2.2.2. Şirket statülü sigorta işletmeleri
Bu işletmeler kar amacı ile kurulmuş olan ve genellikle Anonim ve Limited Şirket biçiminde faaliyet gösteren birimlerdir. Hisse paylarıyla ortaya koyulan sermaye, rezervlerin temelini teşkil eder. İşletmeye sadece hissedarlar ortaktır. Ortakların sorumluluğu, taahhüt edilen sermaye miktarı ile sınırlıdır. Sigortalılar ise müşteri durumundadır ve ilişkileri yapılan sözleşme uyarınca yürütülür. Sigortalı sadece üzerine düşen primi öder ve oluşan kar veya zarara karışmaz. 64
2.2.3. Lloyd’s Kurumu
Uluslar arası bir sigorta piyasası ve denizcilik ile havacılık üzerine haber ve bilgi alışveriş merkezi olan Lloyd’s bünyesinde çalışan sigortacılar, sendika adı verilen gruplar oluşturarak iş kabul etmektedirler.
Lloyd’s, tarihi gelişimi ve içinde bulunduğu yapısı itibariyle dünyada başka benzeri olmayan, tamamen kendisine mahsus bir sigorta piyasasıdır. Lloyd’s sigorta işletmeleri bir sigorta şirketi olmayıp, sigorta hizmeti ve teminatı veren kuruluşların oluşturduğu 20,000 üzerinde üyesi bulunan bir topluluktur. Lloyd’s sigorta işletmeleri üyeleri kendi aralarında sendikalar teşkil etmişlerdir ve her sendika bir veya birkaç sigorta alanında uzmanlaşmıştır. Bu işletmeleri diğer sigorta şirketlerinden ayıran en belirgin nitelik, üyelerinin tüm varlıklarıyla sorumluluk taşımalarıdır. Ayrıca Lloyd’s sigorta işletmeleri hiçbir zaman sigortalı ile doğrudan temas etmezler ve ilişki broker adı verilen aracılar sayesinde kurulmaktadır.
Kurulduğu zamandan bugüne kadar Lloyd’s dünya sigortacılığında bir güven unsuru teşkil etmiş ve sigortacılığın lokomotifi durumunda bulunmuştur. 65
64Çağdaş Yurdakul, Sigorta İşletmeleri ve Muhasebenin İncelenmesi, A.İ.T.İ.A.Yayını,
Ankara, 1979, s. 7-8.
2.2.4. Pool
İngilizce anlamı ‘ havuz ’ olan pool, sigorta işlerinin bir araya getirilmesi anlamına gelmektedir. Genellikler hasar ihtimalinin büyük, sigorta bedellerinin çok yüksek olduğu rizikolarda sigorta işletmeleri bir araya gelirler ve bir şirketi bu konuda lider seçerler. Bu sayede reasürans piyasasında daha iyi anlaşmalar yapabilirler.
Pooller uygulamada klasik pooller ve reasürans poolleri olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Klasik pooller, genellikler katastrofik zararların şirketlerin mali güçlerinin sarsılmadan karşılanabilmesi maksadıyla bir araya gelinerek oluşturulan havuzlardır. Dünyada uygulanmış olan Atom Poolü, Tabii Afetler Poolleri klasik poollere örnek olarak verilebilirler. Reasürans poolleri ise üye şirketlerin kapasitelerini birleştirmek suretiyle oluşturulan ve reasürans kabul edebilen organizasyonlardır. 66
Türkiye sigorta sektöründe en güzel pool örneği DASK Poolü dür. 1999 yılında Marmara Bölgesi ve Düzce’de meydana gelen depremlerin yarattığı büyük kayıplar sonucunda ülkemiz için sürekli bir tehdit oluşturan deprem tehlikesine karşı öncelikle konutlar için kalıcı bir çözüm bulmayı amaçlayan “zorunlu deprem sigortası” sisteminde de Milli Reasürans T.A.Ş. önemli bir görev üstlenmiş, zorunlu deprem sigortasını düzenleyen 587 sayılı Kanun Hükmünde Kararname’ye göre bu sigortaları bir Pool olarak toplayacak olan Doğal Afet Sigortaları Kurumu (DASK)’ un teknik işlerinin “Kurum İdarecisi” sıfatıyla yürütülmesi, bu alandaki birikim ve deneyimi göz önüne alınarak 8.8.2000 tarihinde Hazine Müsteşarlığı ile imzalanan bir sözleşme ile 8 Ağustos 2005 tarihine kadar beş yıllık bir süre için Milli Reasürans T.A.Ş.’ne verilmiştir. 8 Ağustos 2005 tarihinde Dask Kurum İdareciliği sıfatı beş yıllığına Garanti Sigorta A.Ş. ye verilmiştir. 67
Türk sigorta sektörüne ilişkin en güncel pool örneği ise 14.06.2005 tarihinde kabul edilen 5363 sayılı Tarım Sigortaları Kanununca kurulmuş olan Tarım Sigortları Poolü dür. Bu Kanun kapsamındaki risklerin teminat altına
66 Yanık, a.g.e., s. 45.
alınması, standart sigorta poliçelerinin belirlenmesi, hasar organizasyonları, aktüerya çalışmaları, tazminat ödemelerinin yapılması, reasürans teminatının sağlanması, tarım sigortalarının geliştirilmesi, yaygınlaştırılması ve izlenmesi ile diğer teknik hizmetlerin yürütülmesi amacıyla Pool kurulmuştur. Sigorta şirketleri, bu Kanun kapsamında tarım sigortaları alanında elde ettikleri primin tamamını Poole devretmekle yükümlüdür. Sigorta şirketlerine Poole devrettikleri primler için Pool tarafından tahsil edilen kısmı üzerinden komisyon ödenir. 68
Pool, Bakanlık ve Müsteşarlıkça müştereken çıkarılacak yönetmelikle belirlenecek esaslar çerçevesinde Tarım Sigortaları Havuz İşletmesi Anonim Şirketi ( TARSİM A.Ş. ) tarafından yönetilecektir. Kısa adı, TARSİM A.Ş olarak belirlenen havuz işleticisi şirket, tarım branşında ruhsat sahibi 16 şirketin eşit oranda pay sahibi olduğu anonim şirket statüsünde yapılanmaktadır. 69