Ses Bilgisel Farkındalık ve Yazı Farkındalığı

Westvood’a göre (2008) iyi ve etkili okuma birbirini tamamlayan iki süreçten oluşur. Bunlardan birincisi sözcüğü yapısal olarak tanılamak, yani sözcüğün çeşitli fonolojik bileşenlerden meydana geldiğini anlamak; ikincisi ise bu yapıya dilsel anlam kazandırmak, yani fonolojik bileşenlerden oluşan sözcüğün esasında taşıdığı dilsel anlamı yüklemektir (Suel, 2011: 12).

Yazı farkındalığı çocukların yazılı dilin doğasına ilişkin bilgisini belirtirken (Badian 2000; Justice ve Ezell, 2001) sesbilgisel farkındalık çocukların sözlü dilin ses yapısına ilişkin kelime bilgisini tanımlar (Bradley ve Byrant, 1983; Lonigan ve Whitehurst, 1998, Akt: Justice ve Pullen, 2003: 100). Sesbilgisel farkındalık, konuşma dilindeki sesleri fark etme ve kullanma yeteneğidir ve okuma başarısını tahmin etmede güvenilir bir kaynaktır. Fonolojik bilgisi olan çocuklar, kelimelerin içindeki sesleri ayırt edebilmekte ve ustaca kullanabilmektedirler. Kelimelerin kafiyeli olup olmadığını, aynı harfle başlayıp bittiğini; “gel” kelimesinin /g/ /e/ /l/ olmak üzere üç sesten oluştuğunu ve bu seslerin konuşma diline uyarlanabileceğini bilmektedirler (Naeyc, 1998). Fonolojik farkındalıkta ritimli olan sözcükleri tanımlama, bir sözcük ya da heceleri kaynaştırma, yeni bir sözcük için konuşulan sözcüklerden sesler ya da heceleri çıkarma

gibi sözel dilde seslerde oynama yapma ve ortaya çıkarma yeteneği üzerinde durulmaktadır (Kandır, Uyanık ve Yazıcı, 2012: 17).

Justice ve Pullen (2003), çocukların ses bilgisel farkındalık ve yazı farkındalığı becerilerini şöyle ifade etmektedir;

Alan Özellikler

Yazı

Farkındalığı

 Alfabe özellikleri: Ayırıcı özellikler temelinde harfleri tanır.  Alfabe harfleri: Alfabe harflerini tanır veya isimlendirir.

 Kelime kavramı: Kelimeyi diğer yazı kavramlarından ( harf, cümle) ayırır.

 Çevresel yazılar: Çevresinde bulunan kavramsallaşmış yazıları tanır.  Yazma ilkeleri: Kitap ve çevresindeki yazıların özelliklerini anlar.

(Yazı yönü vb.)

 Yazı şekilleri: Pek çok yazı türünü ve tipini anlar.

 Yazmanın işlevi: Yazmanın bir iletişim aracı olduğunu anlar.

 Yazma terimleri: Okuma yazma terimlerini anlar. (Hece, kelime vb.)  Yazma: Yazmak için iletişimsel sembolleri üretir.

Ses Bilgisel Farkındalık

 Ses benzerliği farkındalığı: Kelimeler içerisindeki ortak sesleri fark eder.

 Ses birleştirme: Seslerin birleşerek kelimeleri oluşturduğunu fark eder.

 Ses tanıma: Kelime içerisinde yer alan sesleri tanır. (Örneğin, fil kelimesinin “f” ile başladığını)

 Uyak farkındalığı: Uyaklı kelimeleri fark eder ve oluşturur.

 Ayırma: Kelimelerde yer alan sesleri, ses birim, hece ve uyak olarak ayırır.

 Hece farkındalığı: Sözlü dilde hece ayrımını yapar ve kelimenin hangi hecelerden oluştuğunu anlar.

 Kelime farkındalığı: Sözlü dilde kelime ayrımını yapar ve bir cümlenin kaç kelimeden oluştuğunu fark eder.

Hempenstall (2003) sesbilgisel farkındalık becerileri gelişen bir çocuğun;

 Cümlelerin sözcüklerden meydana geldiğinin,  Kelimelerin uyaklı olabileceğinin,

 Kelimelerin aynı sesle başlayabileceğinin,  Kelimelerin aynı sesle bitebileceğinin,

 Kelimelerin ortasında aynı sesin olabileceğinin,  Kelimelerin hecelere ayrılabileceğinin,

 Kelimelerin ilk ve son sese ayrılabileceğinin,  Kelimelerin tek tek seslere ayrılabileceğinin,

 Kelimelerden sesler çıkarıldığında yeni sözcükler olacağının,  Kelime oluşturmak için sesleri harmanlayabileceğinin,

 Kelimeleri seslere ayırabileceğinin farkına vardığını belirtmektedir (Akt: Erdoğan, 2009: 28).

Araştırmalar çocukların okumayı öğrenmeden önce, harflere karşılık gelen seslerin, konuşma dilinde karşılaştıkları seslerle aynı olduğunu anlamaları gerektiğini göstermektedir. Birinci sınıfın sonunda okuma yeterliliğindeki değişimin en az %50’sini çocukların sahip olduğu sesbilgisel farkındalık seviyesi açıklamaktadır (Kandır, Uyanık ve Yazıcı, 2012: 17, Pilten, 2009: 36; Bay, 2008: 25).

Kelimelerin içerdiği seslere karşı duyarlılık anlamına gelen sesbilgisel farkındalık ile okuma yeteneği arasında güçlü bir bağ bulunmaktadır. Maclen ve arkadaşlarının (1987) yaptığı bir çalışmada, okuma öncesindeki kafiye ölçüleri ve ses benzerlikleri konusundaki başarının, sonraki okuma yeteneği üzerinde olumlu etkisi olduğu saptanmıştır. Bu çalışmada 5-6 yaşındaki çocuklara, kafiye ve ses benzerliği konusunda eğitim verilmiş, 3 yıl sonra bu çocukların okuma becerilerinin, bu eğitimi almayan çocuklara göre daha iyi olduğu görülmüştür (Şimşek, 2007: 16). Stahl ve Murray’ın (1994) yaptıkları araştırmada ise, ses bilgisel farkındalık becerilerinde yetersiz olan birinci sınıf öğrencilerinin, dört yıl sonraki okuma başarılarının da düşük olduğu görülmüştür. Ses bilgisel farkındalığın eksikliği, bireyin doğru ve akıcı sözcük okuma becerisini edinme yeteneğine engel olabilmektedir (Pullen ve Justıce, 2003: 100). Baddeley (1992), ses farkındalığı çalışmalarının çocukların zihinsel becerilerini güçlendirdiğini belirtmekte ve bazı etkinlikler önermektedir. Bu etkinlikler şöyledir;

 Sesleri tanıma, ayırt etme, sesleri birleştirme, değiştirme, hece yapma,  Kelimeleri ilk ve son seslerine göre seçme, sınıflama, sıralama,

ilişkilendirme vb.

 Kelime oluşturmak için heceleri birleştirme, ayırma, seslerini söyleme,  Kelimeleri içindeki hecelere göre seçme, sınıflama, sıralama, vb.

 Bir kelimeye yeni heceler ekleme, çıkarma değiştirme vb. (Güneş, 2007: 80).

Çocukların okuma öğrenimine başladıkları ilk iki yılda, okumada ne derece başarılı olacaklarının en iyi göstergesi, ilk okuma öğrenimine başladıkları dönemde sahip oldukları sesbilgisel farkındalık düzeyleridir. Yapılan pek çok çalışma, okul öncesi çocuklarının sesbilgisel farkındalık ve yazı farkındalıklarının daha sonraki okuma becerilerindeki değişmeleri açıkladığını, birbirlerini etkilediğini, karşılıklı olarak ortaya çıktıklarını ve aynı zamanda da daha sonraki okuma becerilerine de önemli katkılarda bulunduklarını göstermektedir (Badian, 1998; Chaney, 1992; Dickinson ve Snow, 1987; Justice ve Ezell, 2001; Whitehurst ve Lonigan, 1998, Akt: Justice ve Pullen, 2003: 100).

Carroll ve diğerleri (2011) tarafından yapılan çalışmada, ses farkındalığı, yazı farkındalığı ve okuma becerileri arasındaki ilişki şu şekilde ifade edilmiştir;

Okul öncesi dönemde bulunan çocukların ses farkındalığı ve yazı farkındalığı becerileri birbirleri ile etkileşim halinde bir süreç oluşturmaktadır. İki temel beceri olarak yazı farkındalığı ve ses farkındalığı çocukların okuma becerilerini oluşturmada önemli rol

Ses Farkındalığı Yazı Farkındalığı Ses farkındalığı Yazı Fakındalığı Kelime Tanıma Okuma

4 Yaş 5 Yaş 6 Yaş

Şekil 2 Ses farkındalığı, yazı farkındalığı ve okuma becerileri (Muter ve diğerleri, 2004, Akt: Cheser, 2011: 8).

oynamaktadır. Çocukların doğumdan itibaren gelen okuryazarlık deneyimleri dört yaşlarındaki ses ve yazı farkındalığı becerilerini oluşturmakta, dört ve beş yaşlarındaki ses farkındalığı ve yazı farkındalığı becerileri bir bütün halinde okuma becerilerine etki etmektedir (Caroll ve diğerleri, 2011: 8).