Sermaye Piyasalarında Sınıflandırma

Sermaye piyasasının tanımını yapmak gerekirse sonsuz, orta ve uzun vadeli fonların talep ve arzının aracılık görevini üstlenen kurumlar aracılığıyla menkul kıymetlere bağlı şekilde gerçekleştirmekte olan piyasalar olduğu söylenebilir. Sermaye piyasalarında talep ve arz değerleri bazı araçlarla karşılanmaktadır. Bunlar menkul kıymetler ve sermaye piyasası araçları olarak ifade edilmektedirler.

Sermaye piyasasındaki öncelikli görevler uzun ve orta vadede yatırım talebi olanlar ve tasarruf sahipleriyle doğrudan iletişim kurulabilmesini temin etmek; kendi başına yetersiz veya küçük olan tasarruflar için daha hızlı ve direkt bir biçimde büyüt yatırım kanallarına aktarım sağlamak sağlamaktır.

20 2.1.2.1 Birincil Piyasa

Menkul kıymetler ihraçlarıyla oluşturulan piyasalar birincil sermaye piyasalarıdır. Bu piyasalarda önceden dolaşıma çıkartılmayan tahvil ve hisse senetlerinin değişimleri söz konusudur. İşletmelerin gereksinim duydukları fonların birincil sermaye piyasasından temin edilmesinin yanı sıra dolaylı ve doğrudan çıkarımlarla da bu sağlanabilmektedir. 46 _{Birincil piyasanın oluşabilmesi için,} tahvillerin ve hisse senetlerinin direkt ihracatçı kurumlardan ya da aracı görevinde bulunan kurumlardan alması gerekmektedir. Birincil piyasalara göre önemli olan husus, menkul kıymetlerin ihraç yolu ile alınmasıdır. Alım basamağında arabulucu denen bir kurumun olması bu alma biçiminin birincil piyasa olarak isimlendirilmesine mani değildir.47

2.1.2.2 İkincil Piyasa

İkincil piyasaların tanımını yapmak gerekirse ilk defa arz edilmeyecek menkul kıymetlerin işlem gördükleri piyasalar demek mümkündür. Sermaye piyasalarında en çok önem arz eden işlemler ikinci el piyasalarında olmaktadır.48 _{İkincil piyasa} görevlerinin en önemli hedefi; menkul kıymetlerin paraya dönüşüm hızının arttırılması böylece birincil piyasa için talep yaratabilmek ve bu piyasanın gelişebilmesini desteklemek amacı ile türlü yardımlarda bulunmaktır. İkincil piyasada yapılan işlemler sadece ticari mal alma satma niteliği bulunan pazar olarak da ifade edilmektedir.49

Bir ülkede birincil piyasaların gelişim gösterebilmesi açısından ikincil piyasalar önem taşımaktadır. Birincil piyasadaki menkul kıymet sahibi yatırımcılar ve aracılık eden kuruluşların ellerindeki menkul kıymetleri istedikleri zaman ikincil piyasaları kullanıp paraya çevirme imkanları vardır. Gerçekte küçük ölçekli yatırımcılara menkul kıymet pazar imkanı vermek ve ufak birikimlerin büyük yatırımlara dönmesi ikincil piyasalar vasıtasıyla gerçekleştirilmektedir.İkincil piyasalar için gerçekleşen bir olumsuzluk etkisini hemen birincil piyasa için de hissettirmektedir ve böylece kamu kuruluşlarının uzun vadede temin etmesi gereken fonların bulunması güçleşir.50

46 _{Ali Ceylan ve Turhan Korkmaz, Sermaye Piyasası ve Menkul Değer Analizi, Ekin Yayınevi, Bursa,}

2004, s. 428

47 _{Muharrem Karslı, Sermaye Piyasası Borsa Menkul Kıymetler, İstanbul: Alfa, 2005, s. 31} 48 _{Başoğlu, Ceylan ve Parasız, a.g.e., s. 16}

49 _{Kondak, a.g.e., s. 26} 50 _{Civan, a.g.e., s. 32}

21

Gelişmiş olan piyasalarda ikincil piyasaların iş hacimleri birincil piyasaya kıyasla kat kat büyüktür. İkincil piyasada en iyi teşkilatlanmış kısım menkul kıymet borsalarıdır. Menkul kıymet satmak isteyenlere ikincil piyasanın temin ettiği kolaylıkların yanı sıra bu belgelerden satın alma isteğinde olanlara getirdiği kolaylıklar da önem arz etmektedir. Sadece birincil piyasa olup ikincil piyasa olmasaydı tasarruf sahibi kimseler ellerine para geçtiğinde ihraç durumunda hangi kurumun hisse ya da tahvil senetleri varsa sadece onlardan temin edebilir, sınırlı kalırlardı. Oysaki ikincil piyasada o ana ek ihraç edilen neredeyse tüm kıymetlerin bulunması mümkün olmaktadır. İkincil piyasa, bir açıdan gelişmelerin değerlendirildiği bir piyasayı ifade etmektedir. Kurulan anonim bir şirketteki hisse senetleri, şirketin gelişimi ve başarısına göre kıymetini ikincil piyasalar dahilinde bulmaktadır.51

Yatırımcıların isteği ikincil piyasada işlem görmekte olan hisse senetlerinin değişim gösteren piyasa şartları doğrultusunda meydana gelen fiyat hareketliliğinden yararlanıp kazanç elde etmektir. Bu yüzden hisse senetlerinin ilerideki fiyat hareketliliğinin önceden tahmin edilebilmesinde kayıp ve kazançların büyüklüğü açısından yatırımcılar açısından önemlidir. Fakat belli bir derinlik ve istikrara kavuşmamış piyasalar ekonomik şok ve dalgalardan direkt olarak etkilenmektedirler. Ekonomik kırılganlık bu piyasalardaki hisse senetlerinin fiyatlarını bazen olumlu bazen de olumsuz yönde ve yüksek oranlarda etkileyebilmektedir. Bu süreç ise hisse senetlerini elinde bulunduran yatırımcıların kazanç ya da kayıplarının oluşmasına yol açmaktadır. Ekonominin doğasından kaynaklanan belirsizlik ve risk, hisse senedi fiyatlarının gelecekte ulaşacağı değerin önceden tahminlenmesini zorlaştırmaktadır.52

Yatırımcıların arasında menkul kıymetlerin el değiştirmekte olduğu ikincil piyasaları temel iki grupta incelemek mümkündür. Bunların ilki merkezi bir mekan kapsamında belli kurallar doğrultusunda menkul kıymetlerin el değiştirebildiği borsalar olmaktadır. İkincisiyse borsada kayıtlı bulunmayan menkul kıymetlerin işlem gördükleri tezgah üstü piyasalar olmaktadır.53 _{Yatırım sahiplerinin ikincil} piyasalar üzerinden işlem yapmak istemesinin iki ana sebebi bulunmaktadır. Birincisi

51 _{Karslı, Sermaye Piyasası Borsa Menkul Kıymetler, s. 34}

52 _{Tuncer Özdil ve Cengiz Yılmaz, "İstanbul Menkul Kıymetler Borsası’nda (İMKB) Sektör Bazında}

İşlem Gören Hisse Senetlerinin Alım-Satım Kararlarında En Yüksek Getirili Stratejinin Belirlenmesi."

Yönetim ve Ekonomi: Celal Bayar Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 13.2,

2006, s.212

22

bilgi, ikincisi ise likidite olarak belirtilmektedir. İkincil piyasalar üzerinden işlemi gerçekleştirilen menkul kıymetler diğer piyasalar ile kıyaslandığında daha şeffaf olduğu görülebilmektedir.54

2.1.2.3 Üçüncül Piyasalar

Borsaya koteedilen menkul kıymetlerin borsa haricinde alınıp satılması ile meydana gelen piyasaları ifade etmektedir. Üçüncül piyasalar adeta bir organize yaşamamış olan piyasalara benzemektedir. Piyasadaki arabulucular durmadan bir pazar kitlesi oluşturmak için çabalamaktadırlar. Bunun yanında borsa bünyesindeki menkul kıymetler vasıtasıyla son derece fazla stok oranları olmaktadır. Bu piyasadaki aracı kurumlar organize borsada bulunan acenteler ile rekabet etmektedirler ve acente komisyonlarının azalmasına sebep olmaktadırlar.55

2.1.2.4 Dördüncül Piyasalar

Aracısız şekilde menkul kıymetlerin alınıp satılması ile oluşan piyasalardır. Bu piyasalar dahilinde genelde birikim sahibi olanlardan toplanan fonlar piyasalarda değerlendirilmekte; bu işi yapan kurumsal yatırımcılar, yatırım fonları ve sigorta şirketleri bulunmaktadır. Bu piyasalarda fiyatları direkt olarak pazarlıkla şekillenmektedir. Bu nedenle alım satım maliyetleri daha az olup blok alım satımlar bulunabilmektedir. Bu piyasalarda bilhassa zengin kişi ve kurumlar faaliyet göstermektedirler. Bunların amacı aracılara komisyon ödemesi yapmadan doğrudan menkul kıymet alışverişi gerçekleştirmektir. Sermaye piyasasının geliştiği yerlerde özel kişilere ait olan dördüncül piyasa işlemlerini yürüten örgütler vardır. Bunlar satıcı ile alıcının haberleşmesini doğrudan görüşerek ya da telefonla sağlamaktadırlar.56