Serbest bölge kavramı, çeşitli serbest bölge türlerini kapsayan bir ana kavramdır.
Serbest bölge türlerini birbirinden kesin çizgilerle ayırmak kolay olmamakla birlikte, iki temel kriter çerçevesinde sınıflandırmak mümkündür.5
İlk kriter, serbest bölgede sürdürülen faaliyetlerin türü ile ilgilidir. Serbest bölgelerin faaliyetleri ticari veya hem ticari hem endüstriyel nitelik de taşıyabilir.1960’lı yıllardan bugüne serbest ticaret bölgelerinden serbest üretim bölgelerine doğru geniş çaplı bir geçiş gözlenmektedir. Gelişmiş ülkelerde bulunan serbest bölgeler temel olarak ticari bir rol üstlenirken, gelişmekte olan ülkelerde ise endüstriyel amaçlı serbest bölgeler kurma eğiliminin giderek arttığı gözlenmektedir.
İkinci kriter ise, bölgenin faaliyetlerinin ev sahibi ülke piyasasına mı yoksa ihracata mı yönelik olduğunun belirlenmesi esasına dayalıdır. Gelişmiş ülkelerde iç piyasaya yönelik üretim yapılan serbest bölge sayısı oldukça fazlayken, gelişmekte olan ülkelerde kurulan serbest üretim bölgeleri genellikle ihracata yönelik olarak faaliyette bulunur ve bu bölgelerin iç piyasaya yönelik üretimde bulunmaları yasaklanmıştır.
Serbest bölgelerin bu iki kritere dayanılarak sınıflandırılması sonucu iki temel serbest bölge türü belirlenebilir: Serbest ticaret bölgesi ve serbest üretim bölgesi.
5 Engin ERDOĞAN, Meliha ENER,a.g.k., s.22.
Ayrıca farklı özellikler gösteren bazı uygulamalar ayrı türler olarak ele alınabilir.
Serbest bankacılık bölgesi, antrepo, gümrüksüz satış mağazası gibi…
1.2.1.Serbest Ticaret Bölgesi (Free Trade Zone)
Çoğunlukla ticaret amaçlı bölgelerdir.Bu bölgelerde stoklanan mallar daha sonra alıcı ülkelere gönderilir. Yani bu bölgeler, malların sadece depolanması, paketlenmesi, satışa hazır hale gelmesi için bazı işlemlere tabi tutulması, nakliyesi gibi faaliyetlerin yapılmasına izin verilen serbest bölgelerdir. Bu bölgelerde reeksport ve transit ticaret gibi faaliyetlere de izin verilmektedir. Ancak sınai faaliyetlere izin verilmemektedir.
Serbest ticaret bölgeleri açık serbest bölgeler ve kapalı serbest bölgeler olarak ikiye ayrılabilir;
- Açık Serbest Bölgeler (Open Free Zones) : Her türlü ticari ve sınai faaliyetin yapılabildiği ve ülkeye ait mevzuatın uygulanmadığı, oldukça liberal yapılı serbest bölgelerdir.
- Kapalı Serbest Bölgeler ( Closed Free Zones) : Yapılabilecek faaliyetlerin sınırlı olduğu ve ülke mevzuatının sadece bir bölümünden bağışık bölgelerdir.
1.2.2. Serbest Üretim Bölgeleri (Free Production Zones)
Serbest üretim bölgeleri, serbest ticaret bölgelerinin aksine sınai faaliyetlerin de yapıldığı serbest bölgelerdir. Bu bölgeler genellikle uluslar arası sermayenin ucuz işgücü ve hammaddelerden yararlanmak için yatırım yaptıkları bölgelerdir. Bu bölgeler;
yabancı yatırımcılara vergisiz makine ve hammadde ithali, sermaye ve kar transferi garantisi, bitmiş ve yarı bitmiş malların ihracında gümrük vergisine tabi olmama, fabrika binası sağlanması gibi çeşitli teşviklerin sağlandığı bölgelerdir.Bu alanlarda genellikle hafif sanayi ürünlerinin emek yoğun parçaları üretilmekte veya emek yoğun montaj işleri yapılmaktadır.Kurulduğu ülkenin ucuz işgücü ya da doğal kaynaklarından yararlanmak öncelikli amaç olduğundan, bu tip serbest bölgeler özellikle Güney Kore, Tayvan, Brezilya, Endonezya, Çin ve diğer sanayileşmekte olan ülkelerde yaygındır.6
6 Halil SEYİDOĞLU, “Uluslar arası İktisat Teori, Politika ve Uygulama”, Güzem Yayınları, İstanbul, 1999, s.641-642.
1.2.3. Serbest Bankacılık Bölgesi veya Kıyı Bankacılığı( Free Banking Zone or Off-Shore Banking)
Bir ülkede bankacılık sektörü için düzenlenen yasa ve yönetmeliklerin kapsamı dışında kalan serbest bankacılık faaliyetlerinin yürütüldüğü bölgelerdir. Bu bölgelerdeki bankalara yatırılan mevduat üzerinden kanuni karşılık ayırma zorunluluğu, kredi faizleri ve kredi verme yöntemlerinde devletin koyduğu kurallara uyma zorunluluğu ya önemli ölçüde gevşetilmiş ya da tamamen ortadan kaldırılmıştır. Bu bölgelerde yapılan bankacılık hizmetlerinden doğan gelirler vergilendirilmemekte ve bankaların döviz hesapları üzerinde herhangi bir sınırlama bulunmamaktadır. Kıyı bankacılığı için belli bir alan ayrılmasına gerek yoktur, mevzuatı düzenleyerek de kıyı bankacılığı yapmak mümkündür.7
1.2.4. Antrepo (Bonded Warehouse)
Antrepo, yabancı kaynaklı malların geçici bir süre için gümrük vergisi ödenmeksizin konulduğu ve gümrük idaresinin denetimi altında olan kapalı yerlerdir.
Yabancı ülkelerden çeşitli yollarla getirilen eşya antrepolara konulur. Antrepoya giren mallar belirli bir süre bekletildikten sonra tekrar yabancı bir ülkeye gönderilebilir, diğer bir antrepoya aktarılabilir veya ülkeye ithal edilebilir. İthalat halinde vergiler malların antrepoya girişinde değil, ülkeye ithalinde ödenir.
1.2.5. Serbest Yatırım Bölgesi ( Free Investment Zone)
Ülkenin daha geri kalmış bölgelerinde kurulan, alt yapısı ve vergi kolaylıkları sağlanarak, yatırımların artmasının beklendiği bölgelerdir. Buralarda uygulanan teşvikler sadece yerli yatırımcılar içindir. İlk uygulaması 1977 yılında İngiltere’de denenmiş ve Serbest Çevreler (Free Perimeters) olarak adlandırılmışlardır.
1.2.6. Serbest Şehir ( Free City)
Serbest bölgenin bütünüyle bir şehri kapsaması durumunda serbest şehir söz konusu olur. Serbest şehirlere örnek olarak Hong Kong ve Singapur gösterilebilir.
7 Soner YAVAŞ, “Serbest Bölgeler” , Türk Hukuk Sitesi , www.turkhukuksitesi.com.01.02.2006.
1.2.7. Gümrüksüz Satış Bölgeleri ve Gümrüksüz Satış Mağazaları ( Duty Free Zone-Duty Free Shops)
Gümrüksüz bölgeler gelişmekte olan ülkelerin kalkınma politikalarında önemli yer oluşturmaktadır. Bu bölgelerde yerli ve yabancı firmalar üretim kolaylıklarından yararlanarak imalat, montaj gibi faaliyetlerde bulunurlar.
Gümrüksüz satış mağazaları ise çoğunlukla havaalanlarında kurulan içki, sigara ve çeşitli değerleri malların perakende satışının yapıldığı mağazalardır.
1.2.8. Serbest Limanlar (Free Ports)
İthalat, ihracat, depolama, taşımacılık faaliyetleri, transit ticareti yapılabilmesi için her ülkeden geminin serbestçe yararlanması amacıyla kurulmuştur. Liman altyapısı ve antrepolarıyla, serbest ticaret bölgesi uygulamasının daha dar kapsamdaki bir örneği olarak kabul edilebilir.
1.2.9. İkiz Fabrikalar ( Maquildora)
Uluslar arası standartlara göre çalışan sayısı 500’ün altında olan işletmeler KOBİ olarak kabul edilmektedir.Maquiladora ’lar da ortalama çalışan sayısı 374 kişidir ve KOBİ statüsündedirler. KOBİ’ler büyük ölçekli işletmelere nazaran uluslar arası ticarete daha az entegre olmuş durumdadırlar. Bu durumun istisnası olan bu tip bölgeler, komşu ülkelerin mukayeseli üstünlüklerinden yararlanılması amacıyla kurulup daha çok ikili ticaretin canlandırılması biçiminde yararlar sağlamaktadırlar. ABD-Meksika sınırında kurulan Maquıladora ‘larda ABD’de yapılmış malların parçaları gümrüksüz olarak Meksika tarafına geçirilmekte, Meksika’da ki ucuz işçilikten faydalanılarak bu mallar monte edilip tekrar ABD tarafına geçirilmekte ve gümrükten sadece işçiliğin katma değeri ithalat vergisi olarak alınmaktadır.8
1.3. Serbest Bölgelerin Kuruluş Amaçları; Serbest Bölgelerden Beklentiler