Scherazade ve Balede Erotizm

Libretto: Nikolay Rimsky Korsakov, Dekor ve kostümleri Leon Bakst.

Bale konuları Ballet Russes‟la adım adım standartlıktan kurtarılmıĢtır. Bu bale hem tasarımı hem de konusu bakımında erotizm içermektedir.

Konusu: ġehrazat balesi doğuda bir sarayın salonunda geçmekte, ġah ġehriyar gözdesi Zübeyde‟yle ilgilenmektedir. ġehriyar‟ın kardeĢi ġah Zaman, Zübeyde‟den hiç hoĢlanmamaktadır. Mekân haremdir. Bu mekânda saklı kapılar arkasında köleler bulunmaktadır.

ġah ġehriyar yokken, Zübeyde Harem Ağası‟ndan kilitli kapıları açmasını istemiĢ, açılacak olan bu kapıların birinde Altın Köle kilitlenmiĢtir. Köle hapsedildiği yerden çıkartılır. Zübeyde canı pahasına onunla seviĢirken ġah ġehriyar gelir. Zübeyde ve altın köleyi yakalayıp kılıcını kölenin kalbine saplar ve haremdeki herkesi öldürür. Sonra da Zübeyde de kendi hançeriyle intihar eder.

97http://www.nga.gov.au/Exhibition/balletsrusses/Default.cfm?IRN=107207&BioArtistIRN=11792& MnuID=3&GalID=6&ViewID=2 11.10. 2011

Orijinal hikâye Ģöyle tamamlanır. Bu süreçten sonra ġah ġehriyar bütün kızlardan intikam almak istemiĢ, her gün bir bakire kız ile evlenerek, gecenin sabahı evlendiği kızın kafasını vurdurur. Vezir‟in kızı ġehrazat, ġehriyar ile evlenmeye razı olmuĢtur. Kız kardeĢine veda etmek için ġehriyar'dan izin ister. Bu veda esnasında kız kardeĢine bir masal anlatır. Masalı yattığı yerden dinleyen ġehriyar ġehrazat'tan kendisine de bir masal anlatmasını ister, bu masallar sürüp gider. Binbir gece devam eder. ġehrazat, ġah ġehriyar‟ı masalları ile değiĢtirmiĢ, iyi kalpli bir insan yapmıĢtır. ġah ġehriyar onun sadık bir eĢ olduğunu anlamıĢ ve çocukları olmuĢtur.

ġehrazat Balesi tasarımında Bakst‟ın Ġstanbul‟dan etkilendiği bilinmektedir.

“Leon Bakst 1910‟da geldiği İstanbul‟ da, kentin mimarisinin güzelliğine ve Osmanlı

sanatına hayran kalmıştır. Paris‟e döndüğünde bir haremin efsunlu havasını canlandırarak, Parislileri egzotik Oryantalizmin etkisi altına almıştır. Bu daha sonra 1920–23 yılları modasında Osmanlı ve Acem stillerinin çok tutulmasına neden olacaktır.”98

Aynı zamanda Leon Bakst‟ın ġehrazat tasarımlarında Ġran minyatürleri ilham kaynağı olmuĢtur. Bu savaĢ öncesi Ballets Russes çalıĢması etnik Rus özelliğinde kabul edilmiĢtir. Bu bale tasarımı egzotik ve erotik özellikler taĢır.Sahne tasarımında ilham kaynağı harem, renk ve dokuları ĢekillendirmiĢtir. Ġlginç, çekici ve canlı renklerle tasarlanmıĢ mekân kumaĢlarla bezenmiĢtir. Dekorun ön kısmında, yere kadar inen çok büyük yeĢil ve pembe desenli perde asılıdır. Harem sahnesinde, sıkıĢtırılmıĢ mekân havası yaratmıĢtır. Yüksek tavan kumaĢlarla alçaltılmıĢtır. Tavandan avizeler sarkmakta, ıĢığın loĢ olması ve mekânda canlı renklerin kullanılması, odanın hacmini de daraltıcı etki yaratmıĢtır. Böylelikle haremdeki hapsedilmiĢlik hissi pekiĢtirilmiĢtir. Hem kostümde hem de dekorda renkler koyu

tonlarda; kırmızı, turuncu, sarı, yeĢil ve mavi yoğun kullanılmıĢtır. (Bkz. Resim:20) Bu bale konusu aslında doğudaki kadın üzerine kuruludur. Batılı

araĢtırmacılar geliĢmiĢlik seviyesi ve toplumda kadının yeri arasında, uzun yıllar çalıĢmalar yapmıĢ, kadına değer vermeyen doğululara aĢağılama duygusuyla yaklaĢmıĢlardır. Amaçları doğulu kadının toplumdaki yerine değinerek, geliĢmiĢlik seviyesini ortaya koymaktır. Bu nedenle haremlere ilgi, yoğun olmuĢ, “Doğuyla

98 Yüksel ġahin, 1920–1930 Yılları Arasında Türkiyede Moda AnlayıĢı ve DeğiĢimler , “SavaĢ Sonrası Avrupa ve Modanın GeliĢimi”, D.E.U, GSF Yayınları, Ġzmir, 2006, 156 s.

özdeştirilen kadınlar ve yaşanan erotizm ilgilerini cezbeder. Erkek gücünün kadın gövdesi karşısındaki sınırsız hegemonyası fantastik olarak doğuyla birleştirilmiş doğu cinselleştirilerek şehvetli bir doğu imgesi yaratılmıştır.”99

Bu bağlamda baĢka bir ilgi odağıda hamamlar olmuĢtur.

Dekor tasarımı incelendiğinde haremde zümrüt yeĢili püsküllü perde ve büyük uçsuz bucaksız duvarlarda kırmızımsı halılar kullanılmıĢ perdeler yukarıda toplanmıĢtır. IĢıltılı metalik mavi, kızıl renginde halılar ve tavan tasarımın odağında, yeĢil ve altın renginde iki tane büyük lamba asılmıĢtır.100

IĢıklamayı da Diaghilev bu renk uyumuna paralel kullanmıĢtır. IĢıklamada görkem yaratmak için kırmızı ve altın renkle de vurgu sağlamıĢ, zümrüt yeĢili perde ile uçsuz bucaksız görünüm sağlamıĢtır. Metalik maviden üç kapı, kıpkırmızı büyük bir halı kullanılmıĢtır. ġehriyarın bulunduğu haremi ve yeĢil duvarları ortaya çıkarmak için yukarıdan ıĢıklama ayarlanmıĢtır. YeĢil ve altın renginde püsküllü Arabî özellikte büyük lambalardan donuk mavi bir ıĢık yayılmaktadır. 101

(Bkz. Resim:20)

“Rimski Korsakov‟un ünlü eseri, (Şehrazat) Fokin‟in Koreografisiyle Diaghilev Rus

balesi tarafından Paris‟te sahnelendiğinde (1910) Haremin Büyüsü, Doğu mistisizmi ve tüm oryantalist öğeler, izleyiciyi büyülemişti. O gün bugün eserin nice farklı yorumları birbirini izledi.”102

Resim: 17 Leon Bakst Tasarımlarıyla, Ida Rubinstein ġehrazat(1910) Balesinde

99 Çakırusta, AyĢegül , Artnouveau Bağlamında Kadın Ġmgesi , Mimar Sinan Üniv. Güzel Sanatlar E. Ġstanbul 2006 , Önsöz,

100Bkz. Reynolds, McCormick, a.g.e., 51 s.

101Bkz. Jacson , a.g.e., 27 s.

102 Zeynep Oral “ Balenin Efsanevi Ġsmi Maya Plisetkaya Tarafından Kurulan Rus Ġmparatorluk Balesi Ġstanbul‟da” Milliyet Gazetesi Ġstanbul ,13.09. 2000, 13 s.

“(...)haremdeki fırtına öncesi sessizlik: gül ve amberler içindeki siyahların şimşek ve gök gürlemeleri; patırtılı okşamaların ateşli cümbüşü; son panik ve kanlı intikamlar: uzun bir nöbet halind eki ölüm ve delici keman sesi. Rimsky Korsakov trajedinin resmini çizmiş; Bakst onu zümrüt perdeler ve gümüş lambalarla asmış ve Buhara halıları parlak yastıklarla kaplamış; Nijinsky ve Karsavina canlandırmıştı. Birçok genç sanatçı için Şehrazat, Romantikler için Gotik mimariye yahut Pre -Rafaelitler için Quattrocento fresklerine denk bir ilham kaynağıydı.103

Resim:18 Leon Bakst tasarımları, ġah ġehriyar, Haremde Kırmızılı Cariye Ve ġah

Bakst haremin tamamında, kadın erkek ayrımı yapmadan, Ģalvar tasarımı uygulamıĢtır. Dansçı cariye kotümü incelendiğinde; yüksek belli Ģeffaf Ģalvarını bacaklarda sonra ayak bileklerinde boğumlamıĢtır. Erotik kostüm sayılabilecek bu tasarım çok renkli Ģeffaf kumaĢlarla dekadent (yozlaĢmıĢ) özellikler taĢır.

Dekadent tanımı ile (yozlaĢmıĢlar); adı altında bir takım sanatçılar edebiyat

ve sanat alanında belirginleĢmiĢtir. Ballette Russe çalıĢmaları Leon Bakst tasarımlarında sıkça gördüğümüz bu anlayıĢ, cinsellik ve tabu konularını ön plana alarak, doğabilimci bir yaklaĢımla temsil etmiĢtir. Ġnsanın özünde yeralan, toplumsal yapıca ayıplanmıĢ bir takım arzularının, savaĢlar kadar yıkıcı olmayacağı vugulanmak istenmiĢtir. Bu çalıĢmalar sembolizmle neredeyse eĢanlamlıdır. Bu nedenle Sembolist sanatçılar, mitoloji ve rüya görüntülerini eserlerinde sıkça kullanılmıĢlardır. Mantık dıĢı hayali bir dünya yaratan Sembolizm akımı, Rasyonalizme tepki olarak doğmuĢtur. Sembolizm tarafından kullanılan semboller ikonografik olmakla birlikte, kiĢisel çağrıĢımları barındırmaktadır.

103 http://www.scribd.com/doc/62818059/Diaghilev-Gabriel-Astruc2 , “Diaghilev Gabriel Astruc”2 ,

Tiyatrallik için sembolizmin önemi yadsınamaz, sahnede aktarılan metin tasarım ve oyunculuk önemli ölçüde sembollerden faydalanır. DüĢsel dünyaya bu sanatçılar kapı açmıĢ, bu nedenle de diğer sanat dalarında da, sembolist etki önemsenmiĢtir. Özellikle opera ve bale için düĢsel dünya yaratılırken; masallar önemsenmiĢ, yeniden ele alınmıĢtır. Müzik bu düĢĢel dünyayı sembolize eden sahnelemeye yardımcı, sanat dallarındandır.

Bu düĢĢel dünyaya uygun harem tasarımında; ileri gelenlerin daha fazla kostüm giydiği, kölelerin ise yarı çıplak olduğu gözlemlenmektedir. (Bkz. Resim:18- 19)

Resim:19 Leon Bakst Tasarımları Altın Köle, ġehrazat, ġahzaman”

Bu durumu kullanarak giyim ve statü iliĢkisini tasarımcı ortaya koymak istemiĢtir. Ayrıca ahlak kavramının statüler arasında nasıl değiĢtiğini de yansıtmıĢtır. Haremin büyüsü bu yarı çıplak bedenlerin gizemli dünyası üzerine kurgulanmıĢtır.“Kullanılan

malzeme:ipek brokar, saten ve metalik örgü, pamuk astardır, pantolonda ise ipek saten, metalik örgü, pamuk ve astar kullanılmış, nakıs işleme yapılmıştır.”104

Altın Köle kostümü yoğun süslemeli, ilgi çekici tarzda tasarlanmıĢtır. Sarı

tonlarının ve altın rengi işlemelerinin bolca kullanıldığı bu kostümde arkadan düğümlenerek bağlanan ve önünde incilerle süslenerek bir kuş tüyü eklenmiş başlık görmekteyiz. Kostümün üst parçası dar biçimde iplerle üste oturtulmuştur. Beldeki kuşağın üzerinde büzgülü kısım şalvarın bir uzantısıdır.105

Altın renkli Ģalvar ve lame

renkli patikler bu kölenin diğer kölelerden, farkını vurgulamak için kullanılmıĢtır.

“Şah Şehriyar: sarı stilize üzerine karanfil desenli altın sarısı saten ceketi ve bir dansçının sahne üzerinde sergileyeceği hareketlerini rahat gerçekleştirebileceği

104http://nga.gov.au/Exhibition/BALLETSRUSSES/Default.cfm?MnuID=3&GalID=5 105 Yalçın, a.g.e., 63 s.

eklem yerlerinden boğumlu, vişne rengi ipek kumaş üzerine hilal desenli şalvarı ile gördüğümüz şahın ayaklarında ucu sivri çarıklar bulunmaktadır. Tasarım aşamasında belinde bir kuşak bulunmasına karşın, bu kuşağın dans sırasında sorun çıkartabileceği endişesi ile realizasyonun da kaldırılmasına karar verilmiştir.”106

Resim: 20 Leon Baks‟'ın Dekor Tasarımları ġehrazat (1910)

Altın Köle geniĢ omuzları kaslı kolları ile erkeksi görünsede; kostüm tasarımıyla kıvrık bacakları, yarı Ģeffaf Ģalvarı, belindeki kemer bağlayıĢ tarzı ve türbanıyla kadınsı bir duruĢ sergilemektedir.