Petrouchka ve Balede Toplum Yergisi

Alexander Benois .

Bu bale konuda ve görsellikte Rus halk kültüründen izler taĢımaktadır. Rus toplumunun halktan her kesimi, panayır yerinde irdelemiĢtir. Aristokrat aileler, çingeneler, kuklalar… Trajik kahraman PetruĢka, yaĢam-ölüm, fantazi ve gerçeklik bağlamında ele alınmıĢtır. Bale Rusya‟daki toplumsal yaĢamı irdeler. PetruĢka Rusya'da ahlaksızlık, barbarlık, trajedi ve sefalet içindeki, alt sınıftaki insanların yaĢamını aktarmaktadır. PetruĢka Polichinello, hep zulüm çeken fakir bir kahramandır ve her türlü yanlıĢ ve haksız zulümle karĢılaĢmıĢtır. “1911 yılında

sahnelenen ünlü balelerden Petrouchka dönemi en iyi temsil eden bale olarak kabul ediliyordu.Fokine‟ de bu bale için manifesto yazmıştır.”117

Konusunu geleneksel Rus masalından almıĢtır. PetruĢka içi saman ve talaĢlarla doldurulmuĢ bir kukladır. Gerçek insan boyutlarında ve karnaval ortamında, aniden canlanmıĢ ve duyguları geliĢmiĢtir. Dans etmeyi seven PetruĢka, zengin fiyakalı,

116Bkz. http://en.wikipedia.org/wiki/Decadent_movement 27.04.2012

117 Bkz.Zeynep Günsür Yüceil, Modernization Through Dancing Bodies Ġn Turkey, Sosyal Bil.Ens.Tarih Bölümü, Doktora Tezi Boğaziçi Üniversitesi. Ġstanbul, 2007, 19 s.

kaba, Ģehvetli Moor tarafından satın alınmıĢtır. Bale hayatın ironisini bağlı olduğu ipleriyle ve mekanik danslarıyla aktarmaktadır. Benois‟in Commedia dell Arte‟ye ilgisinin izlerini taĢımaktadır. Bu bale bilinen bale temalarına zıt bir yaklaĢımla kuklalar üzerinden yaĢamın traji komik sunumudur. Kuklaların kullanılması baleyi, tiyatral olana daha da yaklaĢtırmıĢtır. Bu yönüyle de bale tasarımları, sahne tasarımı geliĢim süreci için çok önemlidir. (Bkz. Resim:27)

Benois, dekor ve kostümde karnaval atmosferini yaratmıĢtır. Bunu yaratırken de Commedia dell Arte‟den esinlenmiĢtir. Commedia dell‟Arte popüler bir dramatik form haline XVI. yüzyılda Ġtalya'da gelmiĢtir. Yüz yıl boyunca Avrupa‟da yayılmıĢ, tiyatro ve popüler kültür üzerindeki etkisi bugüne değin sürmüĢtür. Commedia dell‟ Arte, Petrushka metninin oluĢumunda da rol oynadığı bilinmektedir. Benois, Petrushka karekteriyle Commedia dell‟Arte dönemi Harleguin‟i hatırlatmaktadır. Tiyatroda kullanılan Meyerhold kuramlarının Petrushka formunun oluĢmasında da, belirgin etkileri vardır: 118

Benois, Diaghilev ekibinden ayrıldığında Moskova‟da BolĢoy Tiyatrosu‟nda; Moliere, Goldoni, PuĢkin ve Beaumarcais eserleri için tasarımlar yapmıĢtır. Fransız vatandaĢlığından sonra Commedie Francaise için de tasarımlar yapmıĢtır.119

Bu bale tasarımları birçok düĢünürce, sanatsal değeri yüksek yapıtlar olarak vurgulamıĢtır. Ballets Russes çalıĢmalarıyla elit bir kitleye hitap eden klasik bale halkın beğenisine de sunulmuĢ, balede kullanılan kiĢilerinin sıradanlaĢmasına paralel, görsellikte, bunu vurgulamıĢtır. Renklerin boyutsuz sığ kullanılması, fovların perspektifsiz, derinliksiz anlayıĢıyla, derinliği olmayan sıradan hayatlar örtüĢmektedir.

Janet Kennedy balenin baĢarısını ikili bağlamda; halk kültürü ve sanatsal modernizmi birleĢtiren Benois‟in tasarımlarınki sentezde görmüĢtür. Andrew Wachtel ise bu eseri XIX. yüzyıl Rusya‟nın yüksek kültürünü yansıtan sembolist sanat olarak tanımlamıĢtır. Koreografideki baĢarı ise klasik dans, halk dansları ve modernist “özgür” dans üzerine yoğunlaĢmıĢtır. Sonuç olarak, terminolojide edebiyat

118 Bkz . Andrew Wachtel, Petrusshca Sourcess and Contekst, North Western University Press , America 1998 , 19 -20 s.

eserleri için Saul Morson tarafından kullanılmıĢ “Threshold art” (eĢik sanat) eseri tanımını, Petrushka için de söylenmiĢtir.120

Müziğiyle de Stravinski oldukça ses getirmiĢtir.

“Stravinski Petruşka balesini, piyano ve orkestra için bir konser parçası olarak tasarlamıştı. Nitekim yapıta önce “Konser Parçası” adını vermeyi düşünmüş hele bale sahnesi için hazırlanan bir müziğe , böyle bir ad vermek anlatıcılıktan uzak olması bakımından uygun düşmez, adı değiştirildi ve balenin konusu olan Rus kukla oyununun bahtsız kahramanının adı verildi. 1911 yılında oynanan bale Stravinski‟nin bir yıl önce , Ateş Kuşu Bale‟siyle edinmiş olduğu ününü sağlamlaştırdı.”121

Resim:27 Benois'in PetruĢka Balesi ÇeĢitli Kuklaların Kostüm Eskizleri ve Realizesi

Resim: 28 Benois'in PetruĢka Kukla Tasarımı Kostüm Eskizleri ve Realizesi

120Bkz . Wachtel, y.a.g.e., 4,5 s. 121 Stravinsky, a.g.e., 140 s.

Petrushka balesine bakıldığında halk kostümlerine de yer verildiği görülmktedir. Bu kostümlerinde dönemin Rus halk giysilerini stilizasyonla görmekteyiz. Dönemin aynen alındığı uygulamalar da vardır. (Bkz. Resim:29)

Resim: 29 Benois'in PetruĢka Balesi çeĢitli “Merchant” Köylü Kadın Kostümü ve Bir Arap kostümü

“Petrouchka kostümü için tunik uygulamasında ipek saten, pamuk, dantel,

metal düğmeler kullanılmış; pantolonu ise ipek saten ve yamalarla oluşturulmuştur.”122

Resim: 30 Benois'in PetruĢka Balesi Dekor Eskizi ve Dekoru (1911)

Sahne dekorunda seyirciye doğru diyagonal yerleĢtirilmiĢ bir perspektif kullanır. Böylece tasarımcı gösteri ve gerçeklik arasındaki sınırları kaldırmaya

çalıĢmıĢtır. Fovist renklerin özellikle mavinin dekorda ve kostümde etkili olduğu gözlemlenmektedir. Fondaki yıldızlar ve geometrik Ģekiller ise hayali mekânı boyutlandırır. Bu tutumuyla da tasarımcı, seyircinin gerçeklik ve fantezi olanı düĢlemesini amaçlamıĢtır. (Bkz. Resim:30)

Sahne makyajının yoğun uygulandığı gözlemlenmektedir. PetruĢka ve diğer kuklalara, soluk yüz makyajı uygulanmıĢtır. Gözler belirginleĢtirilmiĢ hem kukla hem de insan karıĢımı bir ifade oluĢturulmuĢtur. Derinliklerinden gelen trajik öykü bu yolla vurgulanmıĢtır.(Bkz. Resim:28)

Fokine, Petrushka için koreografi üzerine düĢüncelerini Ģöyle açıklıyor. “Ana karakterlerde doğal hareketleri oluĢturmak için kukla, kalıp gibi davrandırmaya çalıĢmıĢtım.” Beaumont‟un bu baleye yaptığı açıklama aynıdır. Meyerhold‟un tiyatroda kullandığı hareket kuramlarının, Petrushka balesinin belirgin etkilerininolduğu söylenebilir.123