El Sanatlar›, ço¤unlukla sermaye giriflimi olmadan ve kapital birikimi gerektirmeden yap›labilecek bir ekonomik faaliyettir. ‹flsizli¤in ve genç nüfus oran›n›n çok yüksek oldu¤u ülkemizde, planl› bir çal›flma ile yap›labilecek el sanatlar›, ülke kalk›nmas›nda çok önemli rol oynayabilir.
imkan sa¤lamas› da el sanatlar›n›n zen-ginleflmesinde çok önemli rol oynam›fl-t›r.
Bu geliflimde meslek e¤itimi veren “Ahi-lik” ve “Lonca” örgütlerinin büyük katk›s›
olmufltur. Bilindi¤i gibi XI. Yüzy›lda Ana-dolu’ya sürekli göçlerle gelen esnaf ve sa-natkarlar, hemen birlefltiler ve tezgah ve atölyelerini kurdular. Ahilikte ana prensip, bir sanat ya da meslek sahibi olmak ve he-lal para kazanmakt›r. Ortaça¤ Anadolu halk› üzerinde çok olumlu ve etkin rol oy-nam›fl olan bu kurum, tamam›yla Türk’e özgü, Türk buluflu ve onun eme¤inin ürü-nüdür. (Ça¤atay. 1996. s. 42)
Yerleflik döneme geçen Selçuklular, baz›
geleneksel sanatlar›n› sürdürebildi. Taht kavgalar›na ve d›fltan gelen sald›r›lara ra¤men sürdürülen el sanatlar›, 16. yüz-y›lda en parlak devrine ulaflt›r›ld›. Çünkü bu devirde Selçuklularla bafllayan Anado-lu’nun Türkleflme ve ‹slamlaflmas› ger-çekleflmifl, kuvvetli ve zengin bir impara-torluk kurulmufltu. Güçlü devlet Asya, Afrika ve Avrupa aras›nda bir köprü göre-vi gören yeni yerlerin ve deniz yollar›n›n keflfinden önce tüm ticaret yollar›n›n geçti¤i Anadolu’da kervansaraylar, yollar yapt›rarak yörenin ticaret merkezi haline dönüflmesini sa¤lam›flt›r. Her türlü em-niyet tedbirlerinin al›nd›¤› bu kervansa-raylarda konaklayan ve yap›lan yollardan geçen yolcular, tüccarlar ve eski turistler, civarda bulunan bölgelerden al›flverifl yap›yorlar ve çevre halk›n› bu alanda ça-l›flmaya itiyorlard›.
17. ve 18. yüzy›llarda bölge bölge gelifl-mifl olan el sanatlar›, klasi¤in kopyas› ola-rak devam etmiflti. Ancak, ahilik gibi ge-leneksel kurumlar›n, 19. yüzy›l sonlar›na do¤ru ifllevlerini gere¤i gibi yerine geti-rememeleri, el sanatlar›m›z›n eski üre-tim biçimleri yitirme nedenlerinden ol-du¤u bir gerçektir.
Ayr›ca, Ümit burnunun keflfi, kervan yol-lar›n›n de¤iflmesi ve Süveyfl kanal›n›n aç›lmas› gibi nedenlerle birlikte, Bat›da sanayinin h›zla geliflmesi el sanatlar›m›-z›n, Türk Sanat›n›n di¤er kollar› gibi ori-jinalli¤ini de yitirmeye bafllay›nca 19.
yüzy›lda yok olma tehlikesiyle karfl›lafl-m›fl ancak 20. yüzy›lda tekrar üzerinde önemle durulmaya bafllanm›flt›r.
Cumhuriyetin ilan›n› takiben küçük sa-natlar›n geliflmesi önem kazanm›fl, konu üzerinde önemle durulmufltur. 1938 y›-l›nda, Ekonomi ve Ticaret Bakanl›¤›
bünyesindeki Sanayi ‹flleri Genel Müdür-lü¤ü içinde bir flube kurulmufl ve flube 1945 y›l›nda Küçük Sanat ‹flleri Genel Müdürlü¤ü olarak hizmete bafllam›flt›r.
1964 y›l›nda Köyiflleri Bakanl›¤›’n›n ku-rulmas› ile köy sanatlar› ve küçük sanat-lar; köye giden hizmetler aras›na al›na-rak; Sanayi Bakanl›¤› nezdindeki Küçük Sanayi ve El Sanatlar› Dairesi
Baflkanl›-¤›’na da, il ve ilçelerdeki çal›flmalar›n yü-rütülmesi esas› getirilmifltir. (Bafllang›ç.
1981. s.32)
Günümüzde El Sanatlar›
Günümüzde el sanatlar› ürünleri, evler-de, atölyelerevler-de, e¤itim kurumlar›nda, il-gili kamu kurum ve kurulufllar›nda,
bele-diyelerde düzenlenen kurslarda üretil-mektedir. Evlerde kiflisel kullan›m ve ti-cari amaçl› yap›lan üretimde el eme¤i ve özgünlük birinci derecede önemlidir.
Atölyelerde ise, verim art›r›lmaya çal›fl›-l›rken, seri üretime geçilmesi sonucunda sa¤lanan standartlaflma ürünü, sanat ürünü olmaktan ve iyi iflçilikten uzaklafl-t›ran ana etmenlerden biridir. Verimi ar-t›rma çal›flmalar› kalitenin düflmesine ne-den olabilmektedir.
El Sanatlar› ço¤unlukla sermaye giriflimi olmadan ve kapital birikimi gerektirme-den istihdam geliflmesinde ve ekonomi-nin rekabet gücünün art›r›lmas›nda ev ekonomisine giren mal ve hizmet çeflit-lerinin zenginlefltirilmesinde önemli bir yer tutan a¤›rl›kl› ekonomik faaliyet-tir.(Özdemir ve Yetim. 1997 s.192). Dün-yan›n en pahal› saat üretiminin, ev atel-yelerinde yap›ld›¤› ‹sviçre, bunun en gü-zel örneklerindendir. Polonya’n›n folklo-rik bebek sanat›, Fransa’da ve ‹srail’de dekoratif çiçekçilik ve Çin’ de yap›lan el ifllemeli örtüler bu örneklere eklenebilir.
Bu ürünler ülkemizde yüksek fiyatlarla al›c› bulurken, kendi el sanatlar›m›zda ça¤dafl anlay›flla üretim yapmak ihmal edilmektedir.
El sanatlar›n› süs, hediyelik ve turistik efl-ya olarak görmek yeterli de¤ildir. El
sa-dosya ‹ST‹HDAM
/ El Sanatlar› ve Ev EkonomisiHAZ‹RAN 2004 63
nat› ürünleri “Turizm potansiyeli olan bölgelerde pazarlanabilir” düflüncesi ile keflfedilen turizm potansiyeli, 70’li y›llar-da d›fl turizme aç›lm›fl ve turizm k›sa sü-rede bir sektör olarak kabul görmüfl, “ba-cas›z sanayi” olarak tan›mlanm›flt›r.
‹flsizli¤in ve genç nüfus oran›n›n çok yüksek oldu¤u ülkemizde, planl› bir ça-l›flma ile yap›labilecek el sanatlar› çal›fl-malar›, ülke kalk›nmas›nda çok önemli bir rol oynayabilir. Her yaflta ve cinsiyet-te, ö¤renim seviyesinde, ev ve atölye or-tam›nda üretimi yapabilecek el sanatlar›, do¤al hammadde kaynaklar›n›n, tar›msal üretim art›klar›n›n de¤erlendirilmesi sa-yesinde ev ve ülke ekonomisine, az›m-sanmayacak düzeyde katk› sa¤layaca¤›na uzmanlar taraf›ndan kesin gözü ile bak›l-maktad›r. Ancak ilgili kurulufllar›n
iflbirli-¤i içinde çal›flmas› gereklidir.
Ülkemizde el sanatlar› alan›nda Sanayi ve Ticaret Bakanl›¤›, Milli E¤itim Bakanl›¤›, Adalet Bakanl›¤› gibi kurumlar ile KOS-GEB, Üniversiteler, ‹hracatç› Birlikleri, Vak›flar ve Bankalar, Esnaf ve Sanatkarlar konfederasyonu ve ayr›ca mahalli idare-lerin meslek edindirme kurslar›, Ticaret ve Sanayi odalar›n›n da yöresel kalk›n-maya yönelik çal›flmalar› vard›r.
Bu kurum ve kurulufllar›n, koordineli olarak çal›flmalar› el sanatlar›n›n
gelece-¤i bak›m›ndan önem tafl›maktad›r. Önce-likle iyi bir araflt›rma ve de¤erlendirme ekibi oluflturularak, Kültür Bakanl›¤›n›n bafllatm›fl oldu¤u “Türkiye El Sanatlar›
Haritas›”na yeni boyutlar kazand›r›larak, halk kültürünün di¤er konular›yla el sa-natlar› iliflkilerini araflt›rmak mümkün olacakt›r.
Ulusal düzeyde el sanatlar› atlas›nda yer alan konulardan; Bitkisel Boyac›l›k, Hal›-c›l›k, Kilim vb. Düz Dokumalar, Örgü ‹fl-leri, Mekikli Dokumac›l›k, Siirt Battaniye-si, Keçecilik, Mutaf ‹flleri, ‹fllemeler, Dan-tel Örme, Urganc›l›k, Yazmac›l›k, A¤aç
‹fl-leri, Çekicilik, Baston Yap›m›, Kafl›kç›l›k, Müzik Araçlar› Yap›m›, Adi Tafl ‹fllemeci-li¤i, Eskiflehir Tafl› ‹fllemeci‹fllemeci-li¤i, Onyx ‹flle-mecili¤i, Süs Tafllar› ‹flle‹flle-mecili¤i, Çanak-Çömlek ‹flleri, Çinicilik, Dövme Bak›rc›-l›k, Basit Kuyumculuk, Cam Sanat›, Se-mercilik, Saraciye ‹flleri, Di¤er Deri ‹flleri, Kemik-Boynuz ‹flleri, Cilt ‹flleri, Kakma Sanat›, Bitkisel Örücülük ve di¤er el sa-natlar› ile;Yörede flu anda yayg›n olarak u¤rafl›lanlar, kaybolmak üzere olanlar, daha önce bilinenler ve kaybolanlar (Arl›
ve Ilgaz s. 25-26) yeni boyutlar ile ele al›-narak sonuçland›r›lacakt›r. El sanatlar›-n›n gerçek ç›k›fl yerine göre de¤erlendi-rilebilecektir.
Örne¤in Çorum’da dövmecilik, Tokat’ta yazmac›l›k, Uflak’ta hal›c›l›k, Erzurum’da oltu tafl› ifllemecili¤i gibi yörelere göre el sanatlar› hammaddeleri , tekni¤i, kullan›-lan araçlar›, elde edilen ürünleri, yaflayan ustalar›( hatta yaflamayan fakat ünlü us-talar›) ,yay›lma alanlar›, geçmifli, gelece¤i gibi konularda; derinlemesine araflt›r›l-mal›d›r. (Arl› ve Ilgaz s.25)
Kültür ve Turizm Bakanl›¤›’n›n yapm›fl oldu¤u “Türkiye El Sanatlar› Haritas›”
bundan sonraki çal›flmalara kaynakl›k et-mesi ve yeni boyutlar kazand›r›larak üre-tim planlamas› ve pazarlama
dan›flmanl›-¤›n› kolaylaflt›racakt›r.
El Sanatlar› ürünlerinin pazarlamas›nda en etkin yöntem daha önce de
belirtildi-¤i gibi ulusal, uluslar aras› ve yurt d›fl› fu-arlar›nda sergileme faaliyetlerinin yap›l-mas›d›r.
Bunun en kayda de¤er davran›fl›, özel bir fuarc›l›k flirketi olan “Ladin Fuarc›l›k” or-taya koymufltur. Anadolu Geleneksel Türk El Sanatlar› ürünlerini , 2004 y›l›
sonlar›nda Yunanistan’da sergilemek ve sat›fla sunmak üzere program›na alan flir-ket, Gazi Üniversitesi Mesleki E¤itim Fa-kültesi ile iflbirli¤i yolunu seçmifl ve ilgili bakanl›klarla da toplant›lar yaparak,
ko-ordineli çal›flma ortam› sa¤lama konusu-nu sadece öneri olmaktan ç›karm›fl, uy-gulamaya koymufltur.
Benzer bir örnek, Nall›han i¤ne oyalar›n›, sistemli ve planl› bir üretimi, birkaç giri-flimci kad›n›n kurdu¤u “Anonim fiirket”
üyeleri gerçeklefltirmifltir. Üretilen i¤ne oyalar›n› Ankara’da Vehbi Koç Araflt›rma Merkezi (VEKAM) deste¤inde sergileme çal›flmalar› gerçekleflmek üzeredir.
Bu iki giriflim, üniversitelere, kamu ku-rum ve kurulufllar›na, yerel yönetimlere, özel giriflimcilere, büyük ifl adamlar›na ve flirketlere örnek olursa, bu ülkede ya-flayan her kuruluflun, kendi alan›nda et-kinliklerde bulunmak suretiyle, turizme, ev ekonomisine,ülke ekonomisine katk›
sa¤lamas› el sanatlar›m›z›n geliflmesinde ve dünya pazarlar›na aç›lmas›nda son de-rece önemli bir rol oynam›fl olacakt›r.
KAYNAKLAR
Arl›, Mustafa., Feryal Ilgaz. “ Türk El Sanatlar›
Atlas› Üzerine Yöntem V e Öneriler” IV. Milletle-raras› Türk Halk Kültürü Kongresi Bildirileri.
V.Cilt s.23-27 Kültür Bakanl›¤›, Hagem Yay›n-lar› Ankara, 1992.
Bafllang›ç, Sevim. “El Sanatlar›n›n Dünü ve Bu-günü” I. Ulusal El Sanatlar› Sempozyumu (18-21 Kas›m ? ) Bildiri Özetleri. E.Ü.G.S.F. Anadolu El Sanatlar› Enstitüsü. Yay›n No.1 Semp. Kongre Bildirileri Dizisi:1 ‹zmir 1981.
Ça¤atay, Neflet. Ahili¤in Ortaça¤ Anadolu Toplu-muna Etkileri” I. Uluslar aras› Ahilik Kültürü Sempozyumu Bildirileri ( 13-15 Ekim 1993). Kül-tür Bakanl›¤› Hagem Yay›nlar› 225-44. Ankara, 1996.
Özdemir, Melda., Fatma Yetim. “Günümüz Eko-nomisinde Geleneksel El Sanatlar›n›n Yeri ve Önemi” Türkiye’de El Sanatlar› Gelene¤i ve Ça¤-dafl Sanatlar ‹çindeki Yeri. Sempozyum Bildiri-leri. T.C. Kültür Bakanl›¤›, Hagem Yay›nlar›.
237-51. Ankara,1997.