Hellenistik Dönem’de, koroplastik üretim konusunda uzmanlaşmış atölye çalışmaları yaygın olsa da, Roma Dönemi boyunca çoğu atölye yalnızca figürlerde uzmanlaşmamış başka seramik ürünler de üretmiştir. Çoğu atölye çalışmasında bu koroplastların ismi bilinmemektedir. Bu durum terrakotta figürinleri çömlekçi mi yapar
141
heykeltıraş mı? sorusunu akla getirmiştir459.
Yunan dünyasında faaliyet gösteren terrakotta figürin üreten atölyeler, yerel geleneklerinin dışında, antik dünyanın önemli sanat merkezlerinden de etkilenmiştir. Bu nedenle, koroplastların yaratıcılığı ve becerileri, yerleşmiş iyi modellerin yeniden yaratılmasıyla birlikte belirginleşmiştir. Ancak kalıp ve figürin ticaretinin olduğu açıktır460. Herhangi bir modelin yeniden üretilebilme yeteneği, yerel ve ithal figürinler
arasında ayrım yapmak gibi ciddi sorunlar yaratır. Bu eserler, heykel veya çanak çömleklerde olduğu gibi, tipolojik ve stilistik ölçütlere dayanan belirli atölyelere atfedilmişlerdir461. Figürlerde, koroplastların tanımlanması ve belirli atölyelere
atfedilmesi, sadece figürinlerin teknik özelliklerinin incelenmesiyle ve sanatçıların kazımış oldukları işaretlerle mümkündür462. Sanatçıların imzaları çömlekler üzerinde çok erken dönemde ortaya çıkmıştır. Aksine bu imzalar koroplastik eserler üzerinde Hellenistik Dönem’de görülmeye başlar. Kalıplar ve figürinler üzerinde bulunan imzalar sanatçıya ait değildir. Bu imzalar daha çok büyük atölye sahiplerini ticari marka olarak temsil etmektedir463.
Roma İmparatorluğu'nda, özellikle de Anadolu ve Galya’da, koroplastların ürettikleri figürinlerini ve diğer terrakotta ürünlerini imzaladıkları bazı bölgeler vardır464. Atölyelerde çalışan koroplastların figürinleri imzaladıkları ele geçen buluntular ışığında ispatlanmıştır465. Figürinlerin kaide veya arka yüzlerindeki yazıtlar; imzaları, monogramları, işaretleri ve harfleri içerir. Bu yazıtlar belirli atölyeleri, dönem figürlerini daha kesin olarak tanımamızı ve bu koroplastlar tarafından yapılan tiplerin dağılımını takip etmemizi sağlar.
Stratonikeia koroplastiğine ait 350 adet eser içerisinde toplam 30 adet imza ve 9 adet atölye tespit edilmiştir. Bu atölyelerin sayısındaki fazlalık kent ve territorium’unda arz talep ilişkilerindeki yoğunluğu gösteren bir zenginliği işaret ediyor olmalıdır. K.105’de imza pişirme deliğinin üzerine; K.71 ve K.167’de pişirme deliğinin altına yapılmıştır. Diğer örneklerin tümünde imza kaidenin arka yüzündedir. Detaylı olarak incelenen imzalı eserler sayesinde kentte üretim yapan 9 atölyenin ismini tanımakta ve
459 Erlich 2015, 16.
460 Besques 1978, 622-626; Koukouvou 2017, 48. 461 Muller 1990, 442-444; Koukouvou 2017, 48. 462 Koukouvou 2017, 48.
463 Besques 1963, 18-19; Kassab 1988, Tsimpidou-Avloniti 2017, 140. 464 Erlich 2015, 4.
465 Demir çağının sonundan itibaren (MÖ 8. yy), çömlekçilerin ve heykeltıraşların eserlerini imzaladıkları
görülmeye başlar. Bu sayede birçok antik kent sanatçısının isimleri günümüze kadar gelebilmiştir, (Burford 1972, 11).
142
üretim teknikleri hakkında bilgi edinebilmekteyiz. Ayrıca hangi zaman aralığında aktif olarak çalıştıkları da figürinlerin stilistik özelliklerine göre belirlenebilmektedir. Belirlenen imzalar, Stratonikeia’daki atölyelerin MÖ 2. yy ortaları ve MS 2. yy arasındaki dönemde üretim yaptıklarını göstermiştir. Bu çalışmada koroplastların yerel üretim yaptıkları öne sürülmektedir. Hellenistik ve Roma İmparatorluk Dönemi figürinlerinin üretildiği atölye özelliklerinden yola çıkarak en azından kesin olarak bu dönemlerde kentte büretimin olduğu söylenebilir. Ancak eldeki verilerin yetersizliğinden dolayı daha erkene giden buluntular için bu tespiti yapmak zordur.
Antik Çağda terrakotta üreten atölyeler Korinth, Olynthus, Akragas ile Tarentum gibi bazı yerlesimlerde kalıpların bulunmasıyla tanımlanmıştır466. Bu konuda ki bir diğer önemli merkez Myrina’dır. Burada yüz yıllık bir süre zarfında üretilmiş terrakotta heykelcikler üzerinde 90 civarında farklı üreticinin imzasına rastlanılmıştır. Ancak bunların incelenmesi, ustaların en fazla 30 kadar farklı atölyede çalışmış olabileceklerini göstermektedir467. En önemli merkez durumundaki Myrina’da 40 isim ve 20 monogram tespit edilmiştir468. Bu atölyelerde çalışan kişilerin mütevazı zanaatçılar olduğu ve olasılıkla da birçoğunun köle olduğu düşünülmektedir. Yine olasılıkla, atölyelerde sekiz ya da dokuz isçinin çalıştığı tahmin edilmektedir469. Eğer ustalar gezgin ise uzman çömlekçi basit ve kolay taşınabilen mesleki araç gereçleri yanına alarak, kullandığı hammadde her yerden sağlanabilir olunca, kolaylıkla gezici bir zanaatçı olabiliyordu. Bu durum sadece çömlekçi ya da koroplast ustaları için değil diğer maden ustaları içinde geçerli bir durumdur. Durum böyle olunca gezgin ustacı belirli üslup özelliklerini gittiği yerlerde eserlerine yansıtmaktadır. Ustaların gezgin olması başlıca iki soruyu da beraberinde getirmektedir. Bunlardan birisi konaklama, bir diğeri ise yiyeceğin nasıl temin edildiğidir. Muhtemelen gezgin ustalar hizmet verdikleri yerleşmelerde takas usulüyle bu sorunlarını gideriyorlardı. Neyle takas edildiği sorusuna gelince de olasılıkla ustalar verdikleri hizmetin karşılığının bir bölümünü yiyecek ve kalacak yer olarak almaktaydılar470.
Anadolu’da üreticiye ait imzanın görüldüğü bir diğer merkez ise Parion’dur. Parion eserlerinin beşinde yazı ya da kısaltma tespit edilmiştir. Bu yazı ve kısaltmların usta ya da atölye işareti sayılabileceği gibi, sipariş veren müşterilerin isteğine göre de
466 Higgins 1967, 5. 467 Kassab 1988; Tek 2001, 35. 468 Çekilmez 2017, 106. 469 Webster 1959, 8. 470 Doğan 2012, 130.
143
yazılmış olabileceği düşünülmektedir471.
İmzalar çoğu zaman ressam ve çömlekçilerin akraba olduklarını göstermektedir472. Antik yazılı kaynaklar ve daha da önemlisi sayısız eser üzerindeki kişisel imzalar, antik çağlar boyunca babaların oğullarını eğittiğini ve onlarında kendi oğullarını eğittiğini işaret etmektedir. Platon’un aşağıdaki ifadesi, bu görüşün geçerli olduğunu kanıtlar niteliktedir: “Eğer bir çömlekçi parası olmadığında işini yapmak için
gerekli alet ve edevatı temin edemeyeceği için yapabileceğinden daha kötü bir iş çıkaracak; bir yandan da onun izinden giden oğullarını ve çıraklarını kötü çömlekçiler olarak yetiştirecektir473”.
Benzer akrabalık ilişkilerinin Stratonikeia atölyelerinde de olduğu düşünülmektedir. Özellikle kente hizmet veren ve çok sayıda figürin ürettiği tespit edilen “Apollonios” ve “Dionysios” atölyelerinin çalışma aralığına baktığımızda mesleğin günümüzde olduğu gibi babadan oğula geçerek devam ettiği sonucuna varılabilir. Kentte tespit edilen atölye isimlerine bakıldığında bazı örneklerde koroplastın adında kısaltma yapıldığı görülmektedir. Mevcut durum imza atacağı alanın genişliğiyle alakalı olabilir. Tek bir örnekte ise imza yanlış yazılmıştır. ΑΠΟΛΛω NIOY ve [A]ΠOΛΛYOIN koroplast/atölye isimleri aynı atölyeye aittir. Her iki atölyede “ΑΠΟΛΛ” ismi aynı olup, ilk koroplast/atölye isminde yer alan “NIOY” kelimesi, ikinci koroplast/atölye isminde tersten yazılarak “YOIN” şeklini almış ve “NIOY” kelimesinin devamında gelen “ω” harfi eklenmemiştir. K.139’da yer alan bu imza olasılıkla yanlış yazılmış olmalıdır ve “Apollonios” atölyesine aittir.
Benzer durum ΔΙΟΝY CIOY, ΔΙΟΝY, ΔΙΟΝΙΟ atölyeleri için de geçerlidir ve bu atölyelerin tümü “Dionysios” atölyesine aittir. Bu bağlamda en az iki aile terrakotta heykelcik üretiminde aktif olarak çalışmış ve kente hizmet etmiştir.
İncelenen örneklere göre Stratonikeia’da yerel üretimlerin yanı sıra gezgin ustaların çalışmış olma ihtimali oldukça düşüktür. Stratonikeia eserlerine baktığımızda hem yukarıda bahsettiğimiz ipuçlarından dolayı, hem olduğunu düşündüğümüz akrabalık ilişkilerinden dolayı hem de yakın çevrede Stratonikeia eserleriyle birebir aynı kalıp üretimi eserlerle karşılaşılmadığından dolayı Stratonikeia’daki üretimin gezgin ustalar
471 Kat. No. 31, Kat. No. 33 ve Kat. No. 52’deki eserlerin arkasında “ÊÁ”, Kat. No. 48’de ise,
“KÀËËIÃÕÁ” yazısı okunmaktadır. Kat. No. 36’nın kaidesinde yer alan yazıt ise tam olarak okunmamakla birlikte Kat. No. 48’deki yazıya (KÀËË) benzemektedir (Tavukçu 2006, 165).
472 Tek 2001, 35. 473 Plat. IV. 421d-e.
144
tarafından yapılmadığı, yerleşik atölyelerin olduğu çok açıktır. Stratonikeia figürinlerinde tespit edilen 30 imzanın başka kentlerde görülmemesi söz konusu dağılımın kent dışına çıkmadığını sadece yerel ihtiyaca cevap verdiğini göstermektedir.
Koroplastik sanatının yayılım alanına baktığımızda bir moda akımı gibi az veya çok farkla kentlerin birbirlerini etkilediği görülmektedir. Stratonikeia eserlerine en yakın benzer örnekler Myrina, Hyllarima ve Tralleis’den gelmektedir. Myrina’da elinde ayna tutan Eros tasviri Stratonikeia örneğiyle neredeyse aynıdır. Hyllarima’da, farklı eserler üzerine atılmış benzer imza kalıpları aynı sanatçıyı işaret etmektedir. Tralleis’de ise farklı dönemlerde üretim yapan 13 farklı koroplast/atölye imzası tespit edilmiştir474. Bu merkezde tespit edilen imzaların hiçbiri Stratonikeia imzalarıyla benzer değildir. İki merkez arasındaki benzerlik bir moda akımı gibi bazı tasvirlerin model olarak aynı alınmasından kaynaklanmaktadır. Yukarıda da değindiğimiz gibi Tanagra ve Myrina atölyelerinde olduğu gibi, önceki atölyeler kendinden sonraki atölyeleri etkilemekte ve aynı kalıptan çıkmasa da model olarak birbirlerini örnek almaktadırlar. Aynı tarihsel bölge coğrafyası içerisinde yer alan bu kentlerin birbirlerden etkilenmemeleri düşünülemez. Bu bağlamda bu kentler arasında yakın benzerlikler görülmektedir. Stratonikeia ve Tralleis arasındaki bağlantı da buradan kaynaklanmaktadır.
Koroplastlar tarafından imzalanan eserlere baktığımızda tanrı ya da tanrı olmayan diye bir ayrımın olmadığını görüyoruz. İncelenen eserlerde Aphrodite, Dionysos, Eros gibi tanrı/tanrıça betimlemelerinin yanı sıra, Hellenistik Dönem’in günlük hayatından esinlenerek yapılan insan ve hayvan betimlemelerine ait güzel örneklerde sanatçılar tarafından imzalanmıştır.
Aşağıda, Stratonikeia atölyeleri ve atölyelerden çıkan eserlerin ortak özelliklerini irdelenmiş, figürinlerin tipolojik ve stilistik özellikleriyle birlikte buluntuların ait olduğu dönem özellikleri ve koroplastları belirlenmeye çalışılmıştır.
3.2 Stratonikeia ve Çevresindeki Atölyelerde Tespit Edilen Koroplastik Malzemelerin