1.2. Siber Kültür Kavramının Ortaya Çıkışı ve Bağlantılı Olduğu Yapılar
1.2.3. Sanal Kimliğin Tanımlanması ve Sanal Kimlik Yapısı
İnsanların psikolojik yapıları gereği hayatlarının başından itibaren bilinçli veya bilinçsiz olarak bir kimlik oluşturma sürecine girdikleri bilinmektedir. Bu süreçte, hayatlarında gördükleri, etkilendikleri, kendilerine yakın buldukları kişi, sosyal grup, karakter vb. varlıklardan etkilenen bireyler, kimliklerini bu varlıkların etkilerine göre de şekillendirebilmektedirler. Bu durum, konumuz itibariyle değerlendirildiği zaman bireylerin geçmiş dönemlerde yakın çevrelerinde bulunan insanlardan, sosyal gruplardan veya baskın karakterlerden etkilenerek bunlara yönelik bir kimlik oluşturma çabası içine girdiğini söylemek mümkündür. Yine değişen ve gelişen zaman içinde insanların dâhil oldukları sosyal gruplarının farklılaşması, etkileşim içine girdikleri insanların da farklılaşması sonucunu ortaya çıkarmaktadır. Birey tercihlerinde kültürün de etkisinde kalarak kendi kültürüne yakın bireyleri rol model olarak belirleme yolunda gitse de yeni yapılanmalardan olan siber kültür yapısı, bireylerin farklı bir kültüre doğru hareket etmelerini ve dolayısıyla farklı yapılardaki bireyleri rol model olarak seçebilmesi sonucunu doğurmaktadır.
Güncel yaşamda gitgide artan internet kullanımı ve bu kullanım sayesinde gerçekleşen etkileşim durumunun gençler için çok daha fazla olduğunu söylemek mümkündür. Gençler, internet ortamlarında sosyalleşme, eğlenme, yeni sosyal alanlar oluşturup bu alanları yoğun şekilde kullanma gibi faaliyetlere girmektedirler. Bu süreçte belirli bir kimlik oluşturma amacıyla gerçekleştirilen faaliyetlerden bahsedilmekle beraber, siber âlem veya siber uzam olarak adlandırılan yapı, bireylerin en yoğun dâhil olduğu sosyal bir alan haline gelerek bireysel kimlik oluşumuna dâhil olan veya bu oluşumu şekillendiren bir yapıya bürünmektedir. Bu yapı üzerinde kimlik arayışlarının etkin bir şekilde sürmesi gerçeği inkâr edilmemekle birlikte internet ortamında veya sanal gerçeklik yapılarının bireylerin kimlik oluşturma sürecinde aktif rol oynama hususunun bir sorun olması konusunda tartışmalar sürmektedir. Yine siber ortamlarda yeni bir kimlik oluşturmanın yanı sıra bireylerin oluşturmuş oldukları kimliklerin de internet kullanımı ve buradaki etkileşime göre farklı şekillere bürünebileceği bilinmektedir. Bu şekillerden en geneli bireyin her zaman olumlu gördüğü kavramlara yönelik bir kimlik oluşturmasıdır138. Bireyin dilediğince bir kimlik oluşturması olumlu bir durum gibi görülse de kişi için zamanla kendine yabancılaşmaya neden olabilmesi açısından sakıncalıdır139.
138 Jean Baudrillard, Nesneler Sistemi, Çev. Oğuz Adanır-Aslı Karamollaoğlu, Boğaziçi Üniversitesi
Yayınevi, İstanbul, 2010, s. 80.
139 Haluk Geray, Küreselleşme ve Masaüstü Sömürgecilik: Yeni Dünya Düzeninde İletişim Ağları,
33
Sanal ortamları bireylerin anonim şekilde kullanımlarının sağlanması ve bu şekilde bir özgürlüğün söz konusu olması kimliklerin deneysel bir hale gelmesine de neden olmaktadır140. Bu da deneme yanılma yoluyla gerçekleşen kimlik arayışlarında varılan kimliğin tutarsız bir hale gelmesine neden olmaktadır. Bahsedilen hususlarda siber ortamlardaki etkileşim ile birlikte bu ortamlarda dâhil olunan grupların veya cemaat yapılanmalarının da büyük etkisi vardır. Bu bağlamda siber ortamların gençlerin kimlik oluşumları üzerinde çoklu kimlik oluşturma konusunda da biçimlendirici bir etki oluşturduğu yadsınamaz bir gerçektir141. Siber âlemde bireylerin kimlik oluşumları bakımında hızlı, farklı, karışık vb. çeşitli yapılara maruz kalmaları veya bunlardan herhangi birini tercih edebilme/ deneyebilme yoluna gitmeleri kimlik arayışı bakımından faydalı bir durum gibi görünse de geçmiş veya gerçek hayattaki kimlik arayışları ile sanal hayattaki kimlik arayışlarını kıyaslamak mümkün değildir. Nitekim sanal yapılar üzerinde kimlik oluşturan bireylerde oluşan kimliklerin gerçek hayattakine göre çok daha hızlı bir yapıda oluştuğu gözlenmekle beraber, bu kimliklerin güven problemi yaşayan bir yapıdan ibadet olduğu görülmektedir142.
Siber yapıda bireylerin kimlik oluşumu üzerinde etkili olan bir diğer husus “anonimlik” olarak tanımlanan yapıdır ve siber ortam anonimlik sınırlarını oldukça genişleten bir yapıdadır. Anonimlik, bireyin topluluk, grup veya kurumlara dâhil olması yoluyla ortaya çıkan belirli özelliklerinin diğer insanlar tarafından bilinmemesi, gizli kalması veya kamusal alana taşınmaması gibi anlamlara gelmektedir. Bireyin anonim olması veya gizli bir kimlik sürdürmesi içinde bulunduğu iletişimin niteliğine göre değişiklik gösterebilir. Bu hususta doğrudan, yüz yüze veya aracısız olarak görüşme şekillerine göre anonimlik kavramının farklılık gösterdiği bilinmektedir. Birey, siber ortamda dâhil olduğu yapılar içinde kişisel olan verilerini gizlemeyi tercih ederse bunu sağlayabileceği yollar oldukça fazladır. Anonim kavramı, bireysel anlamda düşünüldüğü zaman, karşıdaki insanın tanınmaması, gerçek yönünün bilinmemesi gibi olumsuzlukları ifade etse de katılım sağlayan birey açısından anonimliğin bir güven mekanizması olarak çalıştığını da söylemek mümkündür143. Nitekim bireyler anonim kimliklerle internet üzerinde gizli bir şekilde faaliyet
140 Zygmunt Bauman, Çalışma, Tüketicilik ve Yeni Yoksullar, Çev. Ümit Öktem, Sarmal Yayınları,
İstanbul, 1999, s. 44 – 47; Robert Bocock, Tüketim, Çev. İrem Kutluk, 2. Baskı, Dost Yayınevi, Ankara, 2005, s. 113.
141 Kamile Demir, Türkiye’deki Resmi ve Özel Lise Öğretmenlerinin İzlenim Yönetimi, Ankara
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2002, s. 12, (Yayımlanmış Doktora Tezi).
142 Gülten Kır, İnternet ve Gençlik, Şenocak Yayınları, İzmir, 2008, s. 18.
143 Hal Niedzviecki, Dikizleme Günlüğü: Kendimizi ve Komşularımızı Gözetlemeyi Niçin Bu Kadar
34
gösterebilirler. Bu da yapılan eylemlerden, fiillerden zarar görme ihtimalinin en aza inmesini sağlar. Anonimliğin sağlanmasının internet üzerinde nick name veya takma isim olarak adlandırılan yapı ile başladığını söylemek mümkündür144.
Siber âlemin bireye sunduğu ve bu şekilde kimlik oluşumuna dâhil olduğu imkânların biri de gerçek hayatında yapamadıklarını veya söyleyemediklerini bilgisayar ortamında rahat bir şekilde ifade edebilmesidir ki burada temel esas sanal sosyallik yapısında kabul elde etmektir. Nitekim bu ortamda yer alan biri için dünya bir bilgisayar monitöründen ibarettir. Bu nedenle bu âlemde bireysel veya toplumsal ayrımı yapmak imkânsızlaşır. Oluşturulan yapılarda her şey şeffaf da olabilir gizli de olabilir. Bu nedenle bu âlemde üretilmiş veya bireyin kendisi olarak ifade ettiği kimlik yapıları tam anlamıyla izole bir yapıdadır. Sanal âlemdeki kimlik yapılarında görünümün bir önemi yoktur. Beden bu âlemde görünen yapının temsili olarak kabul edilmemektedir. Sanal âlemde bireyin bedeni kendi diliyle ifade ettiği yapılardan ibarettir. Bu yapı içinde bireyin rengi, cinsiyeti, ırkı kendini ifade ettiği biçimde oluşturulur ve bu şekilde devam eder. Bu bağlamda siber dünyada veya siber âlemde varlığın yer ve mekân yapısından bağımsız olarak kelimelerden ibaret bir yapıda olduğunu söylemek mümkündür. Sunulan bu olanaklar sanal âlemde oluşturulan kimliklerin sabit olma durumunu ortadan kaldırarak metne dayalı bir kimlik ve dolayısıyla değişken bir kimlik yapısı oluşmasına imkân sağlamıştır. Bu nedenle internette oluşturulan kimliklerin istikrarlı değil değişken bir yapıda olduğunu söylemek mümkündür. Birey kendine sunulan imkânlar içinde oluşturmuş olduğu kimliği her an değiştirebilir. Ancak yine bu yapının farkında olunduğu için sanal âlemdeki kimlik yapılarına dair güvenin veya gerçeklik düşüncesinin az olduğu bilinmektedir145. Bu değişkenliğin temel sebebi eksiklik olarak nitelendirilen hususların giderilmesi ve yetkin bir kimlik sunulmasıdır. Nitekim birey sosyal yapı içinde eksik görülen kimlik özelliklerinin sosyalleşme üzerinde olumsuz etki oluşturabileceği kaygısını taşır146.
Sanal âlemde oluşturulan kimlik yapılarının bir diğer özelliği, bireyin belirlemiş olduğu kimliğe dair sabit kısımlar da oluşturabilmesidir. Ancak bu kısımlar daha çok bireyi kendi olmaktan alıkoyacak olan bölümlerin koruma altına alınmasıyla ortaya çıkar. Yine birey, önemsiz olarak değerlendirdiği konularda kendi dilediğince
144 Nilüfer Timisi, Siberlığın Gerçekliği: İnternetin Kimlik ve Topluluk Alanlarına Girişi, İnternet
Toplum Kültür, Der. Mutlu Binark ve Barış Kılıçbay, Epos Yayınları, Ankara, 2005, s. 96.
145 Timisi, Siberlığın Gerçekliği, s. 97.
146 Zafer Özdemir, “Sosyal Medyada Kimlik İnşasında Yeni Akım: Özçekim Kullanımı”, Maltepe
35
değişiklikler yaparak kendini ifade etmektedir. Esasında sanal kimliklere bürünen bireylerin gerçek yaşamlarında başarısız olduğu ve bu sanal kişilikle başarıya ulaştığı/ulaşmaya çalıştığı söylenebilir147. Bunlara ek olarak gerçek hayatta sosyalleşme konusunda yaşanan sorunlar da sanal kimliklere yönelimin sebepleri arasında değerlendirilmektedir. Nitekim sanal ortamlarda bireyler bulundukları sosyal yapının tüm beklentilerini karşılamaya yönelik beyanlarla sosyal kabul açısından sorun yaşamamaktadırlar148.
Siber âlemde oluşturulan kimliklere dair değerlendirmeler incelendiğinde bireylerin bedenden ayrı olan kimliklerinin farklı şekillerde ele alındığı görülmektedir. Bu hususta öncelikle sanal kimliklerin modern olarak değerlendirilen toplumsal hayatın sınırlarını aşmak olarak değerlendirilmesi dikkat çekicidir. Bunun yanı sıra sanal kimliklerde bedenlerin gizli olması, buna bağlı olarak sanal kimliklerin bedene yüklenen anlamdan korunmuş olması bir saflığın veya saf olarak değerlendirilen bir öznenin ortaya çıkması şeklinde değerlendirilmektedir149. Bu konuda yapılan bir diğer değerlendirmede ise siber âlem yapısı içinde kimlik oluşturma çabaları veya faaliyetlerini de bu yapıyla beraber eleştirilmektedir. Nitekim yapılan değerlendirmede, çok kısa bir zamanda hızlıca gelişen ve gelişimini de hızlandırarak devam ettiren internet yapısındaki bu hızın insanlar açısından bir kültür ve kimlik kaybına yol açacağına değinilmektedir. Bu bağlamda siber âlemdeki faaliyetler ve kimlik oluşturma çabalarıyla insanların farklı kültür ve kimlik yapılarına sürüklendiğine de değinilmektedir. Bunun temel sebebi olarak ise internette tercih edilen kimliklerin gerçek içeriği anlaşılmadan kullanılabileceği ve bireylerin sürekli kimlik değiştirerek gerçek kişiliklerini unutacakları gösterilmektedir150. Bunlara ek olarak bireylerin sanal kimlikler sayesinde kendilerini unutup yalnızca gösteri yapan bireylere dönüşeceği yönünde görüş bildirenlerin olduğu da görülmektedir151.
Siber âlemde kimlik oluşturma ve bu kimliğe dair hareketler sergilemenin bireylere cazip gelmesinin bir diğer nedeni anonim olarak değerlendirilen yapıda bireyin herhangi bir risk almamasıdır. Birey gerçek yaşamda sergileyeceği tüm davranışlarla oluşabilecek tüm sonuçlara dair riskleri almak zorundadır. Ancak siber
147 Laman Ismayılzada, “Siber Dünyada Siber Dönüşüm”, e-Journal of New Media / Yeni Medya
Elektronik Dergi, Volume 1, Issue 3, September 2017, s. 228.
148 Gürcan Avcıoğlu, “Yapısal kimlikten seçimlik kimliğe; Kimliğin Medya Aracılığıyla Yeniden Üretimi”,
Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi, C., S. 2, 2011, s. 363.
149 Timisi, Siberlığın Gerçekliği, s. 98 – 99.
150 Elif Yılmaz, Bir İnternet Sitesinde Rastladım Size, Sanat ve Sosyoloji, Aslan Öz- Aylin Dikmen
(Ed.), Bağlam Yayınları, İstanbul, 2005, s. 123.
151 Guy Debord, Gösteri Toplumu, Çev. Ayşen Emekçi-Okşan Taşkent, 2. Baskı, Ayrıntı Yayınları,
36
ortamda oluşturmuş olduğu kimlikle sergilediği davranışlara dair yalnızca sanal kimlik eleştiri alabilir. Bu da bireyin yapmayacağı veya gerçek yaşamda uzak duracağı davranışları siber âlemde sergilemesi ve bunlara dair yaptırımlardan uzak kalması yolunu açmaktadır152. Bunların yanı sıra bireylerin toplum içinde maruz kaldıkları tabular, yaptırımlar, ayrımlar gibi faktörler de sanal kimliklere yönelimin artmasını sağlayan unsurlar arasındadır153.