Sürrealizm (Gerçeküstücülük)

Asaf Hâlet Çelebi’nin şiirlerinde sürrealizmin etkisi olduğu başta Tanpınar olmak üzere birçok yazar ve akademisyen tarafından kabul edilir. Tanpınar; Asaf

Hâlet Çelebi’yi, bizde letrisme ile karışık bir çeşit sürrealizmi deneyen bir şair198

olarak kabul eder. Ramazan Gülendam; şuuraltına bağlı, sürrealizmden izler

taşıyan, masalımsı ve anlamca kapalı şiirleriyle zamanının çok ilerisinde

195 _{Çelebi, (1997) 167.}

196 _{Çelebi, (1997) 483.}

197 _{Mehmet Narlı, “Asaf Hâlet Çelebi’nin Poetikası” , İlmi Araştırmalar, İstanbul 2006: S. 22, s.} 179.

75

deneyişler199 yaptığını söyler. Ayhan Doğan; Çelebi’nin sürrealizmi bir mektep

olarak seçtiğini belirtir. 200 Bunların aksine Çelebi’nin sürrealizmden etkilenmediğini

söyleyenler olmakla birlikte genel kanı sanatçının şiirlerinde sürrealist izler olduğu yönündedir. Sanatçının şiirlerinde sürrealist izlere bakmadan önce “sürrealizm”in ne olduğu hakkında kısa bir giriş yapmak gerekir.

Sürrealizm (gerçeküstücülük), 20. yüzyılda özellikle dadaizm ve Fransa’da ortaya çıkan sanat akımlarından (kübizm, fütürizm…) etkilenerek ortaya çıkan felsefî altyapısını Freud, Bergson, ve Hegel’den alan bir akımdır. 1924 yılında Sürrealizm Manifestosu yayımlayan André Breton, kurucusu kabul edilir. A. Breton, ilk

bildirisinde gerçeküstücülüğün tanımını şöyle yapıyordu: “Gerçeküstücülüğe, ister söz, ister yazı ile ya da başka bir yolla, düşüncenin gerçek işleyişini ortaya çıkarmak için başvurulan içinden geldiği gibi yazma yöntemidir. Bu, usun denetimi olmaksızın, her türlü estetik ve ahlak kaygısı dışında düşüncenin yazılışıdır.”201 Sürrealizmde akıl bir anlamda devre dışı bırakılır ve yerini bilinçaltı alır. Bu realizme bir tepkidir.

Onun malzemesi aklın ve iradenin dışında kendiliğinden, otomatik olarak meydana çıkan ruhsal olaylar, rüyalar ve bilinçaltından gelen çağrışımlardır. Gerçeküstücü akım bu ruhsal olayları oldukları gibi, hiçbir müdahalede bulunmadan aktarmaktadır.(…) İnsanı anlayabilmek için bugüne kadar yararlanılan kaynakların yanı sıra şuuraltı, rüya, hayal gücü, ve cinsiyet gibi kaynaklara da ihtiyaç vardır.202

Bunların yanı sıra genel olarak kapalı bir anlatım benimseyerek, üslup ve dil konusunda gelenekselden ayrı bir tutum içine girmişlerdir. Gerçeküstücülere göre

bilinçaltının verilerini ifade etmek için alışılmış dil yetersizdir. Dile değişik, nüanslı bir anlatım şekli vermek gerekir. Noktalama işaretlerinin yararına inanmakla birlikte, iç dünyanın akıcı bir biçimde verilmesini engelledikleri endişesi ile kullanmazlar.203

Edebiyat, resim, fotoğraf, sinema gibi alanlarda etkisini hissettiren bu akımın öncülüğünü yapan şairler şunlardır: André Breton, Tristan Tzara, Philippe Soupault, Louis Aragon, Paol Eluard… Türk edebiyatında ise Garipçiler diye adlandırılan

199 _{Ramazan Gülendam, “Asıl Garip: Asaf Hâlet Çelebi”. Turkish Studies 4 , Winter 2009: s.1185.} 200 _{Ayhan Doğan, “Âsaf Hâlet Çelebi’nin Şiirlerindeki Bazı Motifler Üzerine”, Türk Sanatı, 1958: S.} 67, s.8.

201 _{Tuğrul İnal, Gerçeküstücülük, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi Yazın Akımları Özel Sayısı, Ankara} 1981: S. 341, s. 271.

202 _{Emel Kefeli, Batı Edebiyatında Akımlar, (İstanbul: Dergâh Yayınları, 2012) 154.} 203 _{Kefeli, 155-156.}

76

Orhan Veli, Melih Cevdet ve Oktay Rıfat gibi sanatçıların kimi eserlerinde ve görüşlerinde sürrealizme yaklaştıkları görülür. Ayrıca İkinci Yeniciler’in ortaya çıkışları ve fikirleri irdelendiğinde onlarda da sürrealizmin etkileri görülebilmektedir. Ayrıca yazının giriş paragrafında da belirttiğimiz gibi birçok sanatçı ve akademisyene göre Asaf Hâlet Çelebi’de de sürrealist izler görmek mümkündür.

Asaf Hâlet Çelebi’nin ölümünün ellinci yılı dolayısıyla Bilkent Üniversitesinde düzenlenen “Sürrealist Mevlevi: Asaf Hâlet Çelebi” üst başlığıyla düzenlenen panelde Prof. Dr. Ramazan Korkmaz; şairin “gerçeklik ötesi dünyayı yeniden

şekillendirdiğini” dile getirir.204 Sanatçının, şiirlerindeki sürrealist izleri ararken ilk

başta oluşturduğu bu gerçeküstü dünyaya bakmak gerekir. Çelebi’nin gerçeküstü dünyası mistik diyarlardan, mitolojik ögelerden, masallardan, rüyalardan ve düşsel ögelerden oluşur. Onun şiirlerindeki masallarda ve düşlerde; akla, mantığa, yasaya

ve geleneğe uymadığı için bilinçaltına itilen tutkular, arzular ve korkular gizlidir.205

Bu noktada sürrealizmin akımının bu dünyayla bağlantısını irdelemek gerekir. Sürrealizmi tarif ederken kaynağının; ruhsal olaylar, rüyalar ve bilinçaltından gelen

çağrışımlar olduğunu vurgulamıştık. Ve sürrealistlere göre insanı anlayabilmek için

bu kaynaklara başvurmak gerekir. Bu Çelebi’nin şiirlerinde kurduğu dünyaya benzer bir durumdur. Zaten Asaf Hâlet de; “şiirde her şeyden evvel şairin hâkim olan ruhu

sezilir. Yani onun şahsiyetini yapan altşuur bütün şiirlerinde duyulur.”206 der. Sanatçının yarattığı düşsel âlem onun bilinçaltından gelen çağrışımlarla birleşir. Asaf Hâlet’in düşsel ögelerin bilinçaltından gelenlerle birleştiği birçok şiir yazmıştır. Mesela “Fransa İçin Şiir”inde Fransa’nın işgali üzerine duyduğu üzüntüyü dile getirirken çocukluğunda dinlediği masalları kullanır. Bu şiire hem bilinçaltındaki masallar hem de bilinçaltındaki Fransa’ya duyduğu muhabbet hâkimdir. Ayrıca “Trilobit”, “Adımı Unuttum”, “Hırsız”, “Kedi”, “Yamyam” gibi onlarca şiirinde hem düşsel ögeleri hem de bilinçaltının yansımasını görmek mümkündür. Ancak Asaf Hâlet’in şiirlerinde Breton’un manifestosunda ifade ettiği sürrealist şiir yazma yönteminden farklı bir tutum da gözlenir, Breton; şiir yazarken dehanızı, yeteneklerinizi bir tarafa bırakarak tasarlamadan ve içinizden geldiği gibi yazın der. Çelebi, şiirlerini yazarken kültür birikimini bir tarafa bırakarak yazmaz. Dehasını ve

204 _{Ruken Alp, “Sürrealist Mevlevi: Asaf Hâlet Çelebi”, Kanat Dergisi, Ankara 2008: S.28, s. 3.} 205 _{Nurullah Ulutaş, “Asaf Hâlet Çelebi’nin Şiirlerinde Çocuk, Masal ve Tekerleme”, International}

Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic winter 2009 Volume 4

/1-I s.1124.

77

yeteneklerini kullanarak bir şiir dünyası oluşturur. Bu şiir dünyasını oluştururken gerçeküstü bir evren yaratır ve bilinçaltından faydalanır. Yani sanatçı tam olarak sürrealizmi benimsemese bile sürrealizmden faydalanmıştır demek daha doğrudur.

Sürrealizmi benimseyen şairler düşleri, masalları, bilinçaltını kullanarak evreni anlatmak istedikleri için kurguladıkları şiir evreni soyut bir çizgidedir. Asaf Hâlet de somut malzemelerle soyut şiir yazmayı savunur. Bu bakımdan da sürrealizme yaklaşan bir çizgidedir. Çelebi’nin sürrealist izler taşıyan şiirlerini birkaç dize ile örnekleyelim.

güneş buzdan evimi yıktı (İbrâhîm)

mağaranın hasta çocuğu zehirlidir (Yamyam) ağaçlarımın çiçekli dallarına uçtum (Beddua) açıp ağzımı / bütün denizleri içtim (Trilobit)

kervanlar göçüyor / bir iğne deliğinden (Adımı Unuttum) pencerede oturmuş / beni görüyorum (Hırsız)

Sürrealizmde dil ve üslup alışılmışın dışında olmalıdır. Ayrıca noktalama işaretlerini, iç dünyanın akıcı bir biçimde verilmesini engelledikleri endişesi ile

kullanmazlar. Asaf Hâlet’in sürrealizmden etkilenerek yaptığı varsayılan

tutumlardan biri de dil, biçim ve noktalama konusundadır. Sanatçı ilk şiirleri dışında şiirlerini serbest tarzda yazar. Bu alışılmışın dışındaki şekil anlayışı sözcük seçiminde de göze çarpar. Ayrıca sürrealistler gibi noktalama işaretlerini kullanmaz ve şiirlerinde dizeler küçük harfle başlar.

Sonuç itibariyle Asaf Hâlet Çelebi şiirlerinde; soyut ve gerçeküstü mekânın, zamanın ve insan dünyasının resmini çizer. Bunu yaparken kapalı bir anlatımla düş, mitoloji, masal unsurlarını kullanır. Dil ve biçim yönüyle geleneksel olanı reddeder ve serbest şiirler yazar. Ayrıca noktalama ve imlâ kurallarına genel olarak dikkat etmez. Tüm bunlar sanatçıyı birçok farklılıklarına rağmen sürrealizme yaklaştırır.