B ir kim se veya topluluğun kendi isteği dışında, ceza amaçlı ya da güvenlik tedbiri çerçevesinde yaşadığı yerden uzaklaştırılıp, başka bir yere bir m üddet veya öm ür boyu olm ak üzere gönderilm esi, belli bir bölgede yaşam aya m ecbur bırakılm ası anlam ında kullanılan sürgün; ceza uygulanan kişi ve gönderilen yer anlam larına da gelm ektedir.26
Sürgün cezası, diğer pek çok cezalarda olduğu gibi köken olarak ilkel ceza hukuku dönem lerine kadar uzanm aktadır. H am m urabi kanunlarında yer aldığı; Sümerler, Asurlular, H ititler, Persler, Y unanlılar R om alılar ve B izanslılar tarafından uygulandığı bilinm ektedir. Eski Y unan’da adam öldüren kim selere on yıl süre ile sürgün cezası uygulanm ış; R om a İm paratorluğu’nda belli adalar sürgün yeri olarak kullanılırken ölüm cezasına çarptırılanlar sürgün edilm eye razı olursa bu cezadan kurtulabilm işlerdir.27
Câhiliye A raplarında kabileye, kabile geleneklerine bağlılık son derece önem arz etmiş, kabile büyükleri tarafından belirlenen ö rf ve âdetlere aykırı davranan kim seler sürgüne gönderilm iştir.28
K u r’ân-ı K erîm ’de ve hadislerde peygam berlerin, b ir ülke veya belde halkının topluca bir yerden çıkarılm ası anlam ında sürgünle ilgili atıflar yer almaktadır. İnsanları yurtlarından çıkarm a fiilinden sıkça bahsedilm ekte, topluluğun sürgün edilmesi anlam ında “celâ”29; “nefy” kelim esinden türeyen sürgün cezalarından30bahsedilm ektedir. K u r’ân-ı
25 Eser, Hz. Peygamber Döneminde Beşerî Yönleriyle Ashabın Konumu, 78.
26 Türcan, Talip, “Sürgün”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 2010, XXXVIII, 164. 27 Türcan, “Sürgün”, DİA, XXXVIII, 164.
28 Ali, Cevâd, el-Mufassal f î tarihi’l-Arab kable’l-İslâm, II. bs. yy. 1993, V, 591. 29 Haşr 59/3
K erîm ’de bir topluluğun, topluca bir yerden çıkarılm ası anlam larında kullanım ının yanı sıra hukukî yaptırım niteliğinde gerçekleşen sürgünden de bahsedilir. Hz. L ût (a.s)’un kavm ini uyarm asına karşılık “K avm in cevabı, onları (Lût ve arkadaşlarını) m em leketinizden çıkarın!”31 olmuştur. Firavun kavm inden ileri gelen kim selerin Firavun’un huzuruna gelerek Hz. M usa ve kardeşi Hz. H arun’un F iravun’u yurdundan çıkarm ak istem esini söylem esi32 sürgünün geçm iş toplum larda da ciddi b ir yaptırım olduğunu gösterm esi açısından önem lidir.
H adis-i şeriflerde de sürgünle ilgili pek çok rivayet yer almaktadır. Hz. Peygam ber (s.a.v)’e ilk vahiy geldiğinde Hz. H atice (r.a)’nin Hz. M uham m ed (s.a.v)’i V araka b. N ev fel’e götürm esi sonucunda R asûlüllah (s.a.v)’e görülen kişinin Cebrâil olduğunu, dolayısıyla Hz. M uham m ed (s.a.v)’in bir peygam ber olduğunu söyleyip daha önce gönderilen peygam berler gibi yurdundan çıkarılacağını tahm in etmesi sürgüne verilebilecek b ir örnektir.33
İslâm tarihindeki ilk ferdî sürgün, Hz. Peygam ber (s.a.v)’in H akem b. E b ü ’l-Â s’ı, M edin e’den sürgünüdür. M ekke fethedildikten sonra M edin e’ye gelen H akem , Hz. Peygam ber(s.a.v)’in yürüyüşü, hâl ve hareketleri ile alaya eder, R asûlüllah’ın arkasında durarak burnunu gözünü oynatır, O ’nutaklit ederdi. Bu tür davranışlarından dolayı kendisine yüz felci isabet etm işti.34 A yrıca Hz. Peygam ber (s.a.v)’in özel yaşam ına müdâhil olm ak isteyip kapısını dinlemesi, m üşrikler hakkındaki özel bilgileri etrafa deşifre etmesi gibi olum suz tavırlar sergilemiştir. Bu gibi sebeplerden ötürü M edine’den T a if e sürgün edilm iştir.35 İbn T eym iyye’ye göre H akem sürgün edilm em iştir T a if e kendi isteği ile gitmiştir. İbnü’l-A rabî’de H akem ’in sürgün edilişi ile ilgili rivayetlerin sahih olmadığını ifade etmiştir. Hakemb. E b ü ’l-Âs, ister kendi isteği ile olsun, ister Hz. Peygam ber (s.a.v)’in emri ile olsun T a if e gitm iştir ve orada kalm ıştır.36
Hz. Peygam ber (s.a.v)’in uyguladığı sürgün cezalarından birisi de m uhsan (evli) olm ayanların işlediği zina suçuna m üteakip K u r’ân-ı K erîm ’in emri olan yüz celdenin yanı sıra verdiği sürgün olm uştur.U bâde b. Sâmit (r.a)’den gelen bir rivayette; “R asûlüllah (s.a.v) şöyle buyurm uş: ‘B enden öğrenin! B enden öğrenin! A llah o kadınlara bir çıkar yol halk etti. B ekârla bekâr zinâ ederse yüz dayakla bir sene sürgün; evli ile evli zinâ ederse
31 A’râf 7/82; Neml 27/54.
32 A’râf 7/110; Tâhâ 20/63; Şuarâ 26/35. 33 Buhârî, “Bedu/-Vahy”, 1 (3).
34 Atçeken, İ.Hakkı, “Hz. Osman Dönemi İç Olaylarında Mervân b. Hakem’in Rolü”, Selçuk Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi Dergisi, Konya 9/9 (1999):315-348.
35 İbn Hacer, e/-İsâbe, I, 345.
yüz dayak ve recm v ar.’ buyurdular.”37 D em iştir.D aha önce de ifade ettiğim iz gibi ustasının hanım ı ile zinâ eden bekâr gence yüz celde ve sürgün cezası verilm iştir.38
Hz. Peygam ber (s.a.v) M edine’ye hicretten sonra bazı Y ahudi kabileleri ile antlaşm a yapm ış; ancak çok geçm eden Y ahudiler bu antlaşm alara riayet etm eyerek bozm uşlardır. Y apılan antlaşmayı bozan ilk Y ahudi kabilesi H azreclilerin m üttefiki K aynukâ oğulları olm uştur.39 Taşkınlıkta sınır tanım ayan K aynukâ oğulları bir M üslüm an kadınının şahsiyetine yaptıkları taciz ve alay üzerine Hz. Peygam ber (s.a.v) bu kabileyi son kez uyararak İslâm ’a davet etmiş; çabalar sonuçsuz kalınca M edine şehrinden 2 Şevval 624 tarihinde sürgün edilmişlerdir. Bu sürgün neticesinde K aynukâ Y ahudileri Suriye taraflarında yer alan E zriat şehrine yerleşm işlerdir.40 A radan bir yıl sonra 625 yılında diğer bir Y ahudi kabilesi olan N adîroğulları da Suriye taraflarına sürgün edilm iştir.41 M edine şehir devletinin huzur ve sekînetini bozan, İslâm için tehlike arz eden bu kabileler R asûlüllah (s.a.v) tarafından sürgün edilerek huzur devam lı hale getirilmiştir.