Rusya-Kazakistan İlişkileri

Kazakistan 2.724900 km yüz ölçümüne sahiptir. Dünyada yüz ölçümü olarak 9.sırada olan Kazakistan yaklaşık 5 kat Fransa toprakları kadardır. Ülke nüfusu 17 milyon olup demografik yapı olarak %54 Kazak %30 Rus nüfusundan oluşan ve Orta Asya’nın lokomotifi olan ülkedir213. Kazakistan, Orta Asya’da en çok Rus nüfusuna sahip olan ülke konumundadır. Rus nüfusu Kazakistan’ın kuzey şehirlerinde ve özellikle büyük şehirlerinde ikamet etmektedir. Kazakistan’daki Rus nüfusu Rusya’nın dış politikasında zaman zaman kullanılabilmektedir. Özellikle başkent Almatı’nın Rus nüfusunun çoğunlukta olduğu Astana’ya taşınması parçalanmaya karşı bir önlem niteliğindedir. Rusya dışında Rusçanın çok konuşulduğu ve Rusçaya “resmi dil” statüsü veren ülkedir214.

2030’lu yıllarda Kazakistan demiryolu ağı ve karayollarıyla İpek Yolu güzergâhının merkezi haline gelecektir. Tengiz ve Kaşagan gölgesindeki uranyum ve doğalgaz rezervleriyle dünyaya ihracat bakımından 5. sırada bulunmaktadır. Kazakistan ihracatta Gasprom’a bağımlı kalmamak maksadıyla ihracat yapabileceği ülkeleri çoğaltmak için

211 Erel Tellal, “Zümrüdüanka: Rusya Federasyonu Dış Politikası”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 65 –

3, s. 215, http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/42/1425/16045.pdf, 01.05.2019.

212 İslam Halidov, “Çok Kutuplu Dünya Sistemi İçin Rusya’nın Desteklediği Bölgesel ve Uluslararası Örgütler”, Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi, Sayı: 51 Eylül – Ekim 2015, s. 339.

213 Arnaud Leclercq, a.g.e., s. 276.

214 Utku Yapıcı, Küresel Süreçte Türk Dış Politikasının Yeni Açılımları Orta Asya ve Kafkasya, Otopsi Yayınevi: İstanbul 2004, s. 102-105.

89

Çin ve Batı ile işbirliği içindedir. Bunun yanında uranyum rezervi bakımından dünyada 2. sırada ihracatta ise 3. sırada yer almaktadır. Kazakistan ekonomisinin ana kaynağı olan enerji kaynakları, 1995 yılında 20 milyon ton, 2007 yılında 67 milyon ton ve 2015 yılında ise 120-130 milyon ton civarındadır215.

Kazakistan Rusya ile 6846 km sınıra sahip ülke konumundadır. SSCB’nin dağılmasıyla beraber askeri ve nükleer silahları ve poligonları Kazakistan sınırı içinde kalmıştır. Bu önemli faktörler Rusya ve Kazakistan arasındaki ilişkilerde önemli yer tutmaktadır. Kazakistan’daki askeri poligonların Rusya tarafından kiralama yöntemiyle kullanılması (özellikle Baykonur Uzay Üssü) iki ülke arasındaki ilişkileri daha da sıkılaştırmıştır. Bunun yanında Rusya, Kazakistan, Beyaz Rusya, Kırgızistan ve Tacikistan arasında oluşturulan Gümrük Birliği de söz konusudur. Rusya ve Kazakistan arasındaki ilişkileri oluşturan bir diğer faktör ise enerji alanıdır. Kazakistan bölgede en çok petrol rezervine sahip ülke konumundadır. Rusya, Kazakistan petrolleri ve doğalgazını dünya pazarına taşıyan boru hatlarının Atırau-Samara’dan geçmesinden dolayı enerji kontrolüne sahip olmak istemektedir. 2001’de Tengiz-Novorossisk boru hattı üzerinden Kazak petrolü Türk Boğazlarına ulaşmıştır216.

Kazakistan Avrupa ülkelerine Atırau-Samara boru hattı aracılığıyla petrolünü ihraç etmektedir. Atırau ve Samara şehirleri arasında 697 km uzunluğundaki bu hat sayesinde 15,2 milyon ton petrol ihraç edilmektedir.²¹⁷ Tengiz–Novorossiysk boru hattının ise 2008’deki yıllık 30 milyon ton transfer kapasitesinin 67 milyon tona yükseltilmesi için anlaşma imzalanmıştır.218 Bu iki enerji hattının petrol transfer kapasitesi 1,2 milyon varil kapasitesine sahiptir. Bu iki enerji hattı Kazakistan’ın enerji ihracatında büyük paya sahiptir.²¹⁹ Rusya’nın LUKOIL, Gazprom, Rosneft gibi şirketleri ile Kazakistan’ın

215 Arnaud Leclercq, a.g.e., s. 276-277. 216 Utku Yapıcı, a.g.e., s. 102-105.

217 İlyas Kamalov, “Rusya’nın Orta Asya Politikaları”, SFN Televizyon Tanıtım Tasarım Yayıncılık Ltd. Şti., 2011 Ankara. s. 14.

218 Yerkinay Ongarova, “Kazakistan'ın Çok Yönlü Enerji Politikası ve Hazar Denizi”, https://dergipark.org.tr/download/article-file/514499, s.11.

219 Erdal Tanas Karagöl, Mehmet Kizilkaya ve Salihe Kaya, “Statü Sorunu İkileminde Hazar’da Enerji

Denklemi”, Analiz, Nisan, Sayı: 155, SETA Siyaset, Ekonomi Ve Toplum Araştırmaları Vakfı, 2016

90

KazMunaiGas gibi şirketleri birlikte bölgedeki enerji kaynaklarının aktif kullanılmasına fırsat oluşturan işbirlikleri meydana getirmiştir220.

Şekil 4: Enerji Hatları

Kaynak: https://www.eia.gov/todayinenergy/images/2013.09.18/map.png,

1994 Yılında N. Nazarbayev, Moskova Devlet Üniversitesinde Avrasya Birliği fikrini ilk kez dillendirmiştir. 10 Ekim 2000’de Avrasya Ekonomik Topluluğu anlaşmasının imzalanması, Gümrük Birliği ve Tek Ekonomik Saha’nın zeminini oluşturmuştur. 2007’de Rusya, Beyaz Rusya ve Kazakistan arasında Gümrük Birliği Komisyonu kurulmuş ve 2011’de Beyaz Rusya, Kazakistan ve Rusya arasında anlaşmaya varılmıştır221.

2012 tarihinden itibaren Tek Ekonomik Saha süreci tamamlanmıştır. Tek Ekonomik Saha, Ekonomik Birlik Komisyonu’nun önemli organıdır. Avrasya Birliği fikrinin

220 Andrey Çebotarev, Politika Kazahstana v Kaspiyskom Regione: Strategiçeskiye Prioritetı i Sovrimennıye Tendentsiyi, Kazahstan v Globalnıh Protsessah № 2, 2013, s.11.

221 İslam Halitoğlu, “Çatışma Çözümü Teorisi Bağlamında Bağımsız Devletler Topluluğunda Kriz

Bölgeleri: Kırım ve Transdinyester Sorunları”, Sakarya Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü,

91

bütünleşme aşaması şöyledir: a) Serbest Ticaret Bölgeleri b) Avrasya Ekonomik Topluluğu c) Gümrük Birliği d) Tek Ekonomik Saha e) Avrasya Ekonomik Birliği f) Avrasya Birliği. Avrasya Birliği sürecinin bir diğer adımı ise ülkeler arasında ortak para biriminin oluşturulması ve doların ortadan kaldırılmasıdır222.

Nükleer silahlar konusunda ise, Kazakistan SSCB’nin dağılmasından sonra 1400 adet nükleer silaha sahiptir. 21 Aralık 1991'de Almatı Deklarasyonuyla Ukrayna, Beyaz Rusya ve Kazakistan, elindeki tüm nükleer silahları 1992 yılının ortasına kadar Rusya’ya devretmeyi kabul etmiştir223. Bu şekilde nükleer silahlar tamamıyla Rusya kontrolüne geçmiştir. Kuzeyde Rusya, Güneyde İslam coğrafyası, doğuda Çin ile komşu olan Kazakistan coğrafik yapısı itibariyle bu jeostratejik durumu avantaja çevirebilme kapasitesine sahiptir. Eğer bu durumu aktif dış politika ile avantaja çeviremezse Çin veya Rusya’nın baskısı altına kalacaktır. Rusya ile Çin’i dengelerken diğer taraftan Rusya ve Batı arasındaki dengeye dikkat etmelidir.