Psikolojik Sağlamlık Düzeyi Yüksek Bireylerin Özellikleri

ve psikolojik olarak sağlam olabilmeleri için bu risk ve koruyucu faktörlerin neler olduğunun bilinmesi gerekmektedir (Öz ve Bahadır-Yılmaz, 2009). Dolayısıyla, psikolojik sağlamlık araştırmalarında koruyucu bireysel, ailesel ve aile dışı özelliklerin incelenmesi, risk altındaki bazı çocuk ve ergenlerin psikolojilerinin diğerlerine göre neden daha sağlam olduğunun açıklanabilmesi açısından büyük önem taşımaktadır (Masten ve Reed, 2002).

2. 1. 7. Psikolojik Sağlamlık Düzeyi Yüksek Bireylerin Özellikleri

Psikolojik sağlamlık değişmez bir kişilik özelliği değildir, belirli durumlar ya da olaylar karşısında ortaya çıkan tepki halidir. Örneğin birey psikolojik olarak sağlam değilken bile kötü durum ya da olayın etkisi ile baş ederek sağlam bir duruş sergileyebilmektedir. Ya da bireyin psikolojik sağlamlığının bir gelişim alanında yüksekken, bir diğer gelişim alanında düşük olduğu görülebilmektedir (Herrenkohl, Roy, Herrenkohl ve Egolf, 1994). Ancak yine de psikolojik olarak sağlam bireylerin bazı ortak kişisel özelliklere sahip olduğu söylenebilmektedir. Bu özelliklerin bir kısmı doğuştan gelirken bazıları da sonradan kazanılmaktadır. Örneğin bazı insanlar doğuştan itibaren esnek ve kaygısız bir tavır içindedirler, sakin bir mizaçları vardır. Bazı insanlar ise, sosyal etkileşimde rahat olmak, arkadaş canlısı olmak, insanlarla başarılı iletişim kurabilmek gibi kişisel özelliklerle doğmaktadırlar (Connor, 2006). Bu bağlamda bazı bireylerin psikolojik sağlamlık yönünden hayata bir adım önde başladığı söylenebilmektedir. Mükemmel iletişim becerilerine sahip olma, deneyimler sayesinde sosyal çevre aracılığıyla geliştirilen empati ve sevecenlik özelliği, kendisiyle ilgili espri anlayışına sahip olma, bağımsız hareket edebilme yeteneği, sağlıksız ortam ve kişilerden uzak durma yeteneği, bir amaca ve gelecek duygusuna sahip olma gibi özellikler de bireylerin sonradan kazanabileceği bazı özelliklerdir. Bu yeterliliklerin kazanımı bireylerin bilinçli çabasını gerektirmekte ve psikolojik yönden daha sağlam olmalarını mümkün kılmaktadır (Benard, 1991). Psikolojik sağlamlığı yüksek çocuklar ve ergenler, arkadaşları ve diğer insanlarla olan ilişkilerinde aktiftirler ve çevrelerinin olumlu yönde ilgisini çekerler (Rutter, 1990). Psikolojik olarak sağlam çocuklar ve ergenlerin diğerlerine göre daha sağlıklı, daha az çocukluk hastalığı geçirmiş, fiziksel olarak güçlü, uyku ve yeme düzenleri daha normal bireyler oldukları görülmektedir (Mandleco ve Perry, 2000). Ayrıca psikolojik olarak sağlam bireyler daha mutlu kimseler olarak nitelendirilmektedir. Olumlu duygulara sahip olan kişilerin bilişsel olarak daha esnek düşünebileceği de

28

ileri sürülmüştür (Frederickson, 1998). Bunun dışında benlik saygıları ve denetim odakları yüksek olan bireylerin psikolojik sağlamlıklarının da yüksek olduğu ifade edilmektedir (Samerof ve Seifer, 1990; Çetinkaya ve Karaırmak, 2011). Güloğlu ve Karaırmak da (2010) yalnızlık sorunu yaşamayan bireylerin psikolojik sağlamlıklarının yüksek olduğu sonucuna varmıştır. Diğerleriyle anlamlı ilişkiler kurabilen ve sosyal açıdan yeterli olan bireylerin psikolojik sağlamlığı yüksek kabul edilmektedir. Kişiler arası olumlu bağlantıların olması, bireyin stresli yaşam olaylarına uyum göstermesinde bireye önemli ölçüde destek sağlamaktadır (Masten ve Coastworth, 1998). Problem çözme becerileri, planlama öngörüsü, gelecek yönelimi, aktif başa çıkma stratejileri ve korkularla doğrudan yüzleşebilme kapasitesi gibi özellikler psikolojik sağlamlıkla pozitif yönde ilişkili bulunurken, yadsıma, çözülme ve kaçıngan davranışlar gösterme gibi özellikler ise psikolojik sağlamlıkla negatif yönde ilişkili bulunmuştur (Masten, 2001).

Psikolojik anlamda sağlam bireyler bireysel özellikler, aile ile ilgili özellikler ve sosyal çevre ile ilgili özellikler olarak sınıflandırılmaktadırlar. Örneğin kendini olumlu tanımlama, özgüven, öz-yeterlilik, entelektüel fonksiyon, uyum, psikolojik sağlık, iyimserlik, sosyal yeterlilik, sosyal beceriler, problem çözme becerileri, girişkenlik, iyimserlik gibi özellikler kişinin kendisiyle ilgili olan özelliklerdir. Özellikle genetik bireysel etmenler psikolojik sağlamlıkla sıkı sıkıya ilişkili görülmektedir. Örneğin cinsiyet değişkeniyle bağlantılı olarak risk altındaki çocuklarda, kızların sağlamlıklarının daha yüksek olduğu görülmektedir (Kumpfer, 1999). Erkek çocukların, anne-babaların psikolojik sıkıntıları ve yoksulluk gibi risk faktörlerine karşı daha savunmasız oldukları bulunmuştur (Luthar, 1999). Ayrıca araştırmacı cinsiyet gözetmeksizin küçük yaş çocuklarının, ergenlere oranla tüm risk faktörlerine karşı kolay incinebilir olduklarını vurgulamıştır. Bolger, Patterson, Thompson ve Kupersmidt (1995) cinsiyetin etkisinin bireyin yaşına bağlı olduğunu savunmaktadır. Örneğin, ilkokul çağındaki erkek çocuklar ekonomik zorluklardan kızlara oranla daha çok etkilenmektedirler. Yine Bolger ve diğerlerine (1995) göre aile parçalanmalarına ve toplumsal etkilere davranışsal anlamda kızlara oranla daha olumsuz biçimde tepki göstermekte, dışsal davranış problemlerini daha fazla sergilemektedirler (Terzi, 2006; Friesen, 2007; Dolbier, Smith, Steinhardt, 2007).

Aile ile ilgili özellikler denildiğinde bireyin ebeveynleri ile kurdukları yakın ilişkiler, sıcaklık, yüksek beklentiler, güvenli-koruyucu aile ortamı, bireysel

29

farklılıklara saygılı, kabullenici ebeveynlere sahip olma gibi özellikler akla gelmektedir ve genellikle bireyin bilinçli seçiminden bağımsız olarak ortaya çıkmaktadırlar (Friesen, 2007; Eminağaoğlu, 2006).

Sosyal bir yetişkine bağlılık, sosyal organizasyonlara katılma, iyi okullarda okuma, çalışanların desteği gibi özellikler de bireyin kendisi ve ailesi dışındaki sosyal çevresiyle ilgili olan özelliklerdir ve bu özellikler çoğu zaman kişinin bilinçli çabasıyla, kendi seçimlerine bağlı olarak gelişmektedir (Friesen, 2007; Eminağaoğlu, 2006; Masten ve Coastworth, 1998).

Genel olarak ifade etmek gerekirse psikolojik sağlamlığı yüksek olan bireylerin özellikleri şu şekilde sıralanabilir (Kumpfer, 1999; Benard, 1991; Masten ve Coastworth, 1998):

a) Sosyal yetkinlik; diğer insanlardan olumlu tepkiler alabilme, sağlıklı ve uyumlu ilişkiler kurabilme

b) İletişim ve problem çözme becerileri c) Özerklik

d) İnanç

e) İyi düzeyde zihinsel yeterlilik f) Amaç ve gelecek duygusu g) İyimser ve uyumlu olma h) Planlama yeteneği ı) Yüksek benlik saygısı i) Empati

j) Mizah

k) Deneyimleri yapıcı olarak algılama yeteneği l) Destekleyici aile ilişkileri

30