Psikolojik SözleĢme Türleri

Örgütler ve çalıĢanlar arasında iĢ iliĢkilerinin kurulumunu sağlayan formel sözleĢmelerin yeknesaklığına rağmen psikolojik sözleĢmeler farklı Ģekil ve kapsamlarda ortaya çıkmaktadır. ÇalıĢanların bireysel olarak algılamalarına dayanan psikolojik sözleĢmeler kiĢiden kiĢiye farklılık göstermekte, zaman olgusunun katılması ile birlikte aynı kiĢide dahi farklı kapsamlarda ortaya çıkabilmektedir. Belirli parametreler göz önüne alınarak yapılan sınıflandırmalarda çok çeĢitli kapsamlarda ortaya çıkan psikolojik sözleĢmelerin birkaç baĢlıkta sınıflandırılması mümkün olmaktadır.

Macneil (1985) tarafından psikolojik sözleĢmeler bir devamlılık unsuru çerçevesinde ele alınmıĢ ve iĢlemsel ve iliĢkisel olmak üzere iki tür olarak belirlenmiĢtir. Rousseau (2000) ise bu iĢlemsel ve iliĢkisel psikolojik sözleĢmelere ek olarak geçiĢsel ve dengeli psikolojik sözleĢmeler ile dörtlü bir sınıflandırmaya gitmiĢtir. (Gemalmaz, 2014:36)

ġekil 1: Psikolojik SözleĢme Türleri (Rousseau, 2000; Akt.: Gemalmaz, 2014:37) Performans Terimleri Belirli Belirsiz Süreklilik Kısa dönem Uzun dönem Kaynak: Gemalmaz, 2014:37

2.3.3.1. ĠĢlemsel Psikolojik SözleĢme

ĠĢlemsel sözleĢmeler uzun dönemde bir sürekliliğe sahip olmayan ancak performans nitelikleri de belirli olan sözleĢmelerdir. ĠĢlemsel sözleĢme ile çalıĢanın yükümlülükleri sınırlı ve iyi tanımlanmıĢ olarak ortaya konmakta, uzlaĢma ya da tartıĢma gerektirmemekte ve kısa bir dönemi kapsadığı için de uygulanabilirliğinde ve uygulanmasında ciddi algısal uyuĢmazlıklara olanak vermemektedir.

Erdoğan Rousseau‘nun iĢlemsel psikolojik sözleĢmeler tanımını Ģöyle aktarmaktadır ―öncelikle ekonomik değiĢim üzerinde durulan; belirli, dar görevleri ve organizasyonda sınırlı iĢçi katılımlı istihdam düzenlemeleridir‖. Morrison ve Robinson da iĢlemsel psikolojik sözleĢmeleri benzer Ģekilde Ģöyle tanımlamıĢlardır ―belirli, kısa vadeli ve tarafların sınırlı katılımını gerektiren, parasal yükümlülüklerden oluĢmaktadır‖. (Erdoğan, 2015:40)

Yardan ve DikmetaĢ ise iĢlemsel psikolojik sözleĢmeyi ―kısa dönemli, sadece ekonomik ya da materyale dayalı, kiĢisel katkının sınırlı olduğu, iyi tanımlanmıĢ koĢullara bağlılığın olduğu, esnekliğin fazla olmadığı, var olan becerilerin kullanılmasına dayanan

ĠĢlemsel GeçiĢsel

(garantinin olmaması)

maddelerin açık ve anlaĢılır olduğu sözleĢme‖ olarak tanımlamıĢlardır (Yardan ve DikmetaĢ, 2013:135). ĠĢlemsel psikolojik sözleĢmeler de yine bir psikolojik sözleĢme özelliği taĢımaktadır ancak, beklenti ve yükümlülüklerin sınırlı çerçevelere oturtulması ile daha net ve açık hale gelmektedirler. Bu sebeple taraflarca daha anlaĢılır hale gelen psikolojik sözleĢme, uygulanabilirliğini arttırarak ihlalleri en aza indirebilecek bir tür olarak karĢımıza çıkmaktadır.

ĠĢlemsel psikolojik sözleĢmeler Rousseau‘nun yaptığı tanımdan da anlaĢılacağı üzere sınırlı istihdam düzeyi ile sağlanan ve ekonomik değiĢim üzerinde durulan sözleĢmelerdir. Belirli ve açık beklentilerin ekonomik saiklerle gerçekleĢtirilmesi, kısa döneme dair olan beklentileri karĢılayarak sözleĢmeyi etkin kılmaktadır. ĠĢlemsel psikolojik sözleĢme kuran çalıĢanlar yükümlülüklerini mali beklentiler ile yerine getirmekte, bu durum kısa dönem için iyi iĢlemekte ancak uzun dönemde devamlılığı sağlanamamaktadır. Örneğin belirli zaman dilimleri veya sayılarla gerçekleĢtirmeleri gereken hedefleri olan çalıĢanlar o hedefe ulaĢtıklarında ek ödeme yahut prim almayı bekleyebilmektedirler. ĠĢe yeni baĢlayanlar tarafından örgütte süreklilik hissinin oluĢumuna değin süren bir sözleĢmedir (Özkalp, 2003:281).

Kısa dönemde iĢ performansını olumlu etkileyip çalıĢanı güdümleyen bu olgu uzun döneme taĢınamamakta, istihdamın sınırlı bulunduğu bu sözleĢmeler çalıĢanların beklentilerinin değiĢmesine veya geliĢmesine rağmen herhangi bir değiĢiklik göstermemektedir. Bu sebeple iĢlemsel psikolojik sözleĢmeli çalıĢanlar uzun vadeli iĢ hedefine sahip olmamakta, değiĢen ve geliĢen durumlar karĢısında iĢi terk etme yoluna gitmektedir. ĠĢlemsel psikolojik sözleĢme ile bağ kuran çalıĢanlar kolayca iĢten ayrılmakta çalıĢan devir hızı da yüksek olmakta ancak iĢlemsel psikolojik sözleĢmeye olanak sağlayan görevler kısa dönemli oldukları için devamlılığını etkilememektedirler.

2.3.3.2. ĠliĢkisel Psikolojik SözleĢme

ĠliĢkisel psikolojik sözleĢme belirsiz performans terimlerinin uzun dönemli bir iĢ iliĢkisinde çalıĢan ile örgüt arasında kurulan bağı ifade etmektedir. Adından da anlaĢılacağı üzere iliĢkilere odaklanan ve uzun süreli olmasını bu iliĢkilerin sağlamlığına

dayandıran iliĢkisel psikolojik sözleĢmeli çalıĢanlar örgütün açık ve anlaĢılır olmayan yükümlülüklerini bağlılıkla yerine getirmekte, aynı Ģekilde kendi beklentilerinin karĢılanacağına iliĢkin olarak da örgüte güven duymaktadırlar.

ĠliĢkisel psikolojik sözleĢmeye sahip olan çalıĢanlar örgüte karĢı yoğun bir sadakat duygusuyla hareket etmekte, örgütle üst düzeyde bir özdeĢleĢme sağlamakta ve örgütün amaç ve hedeflerine ulaĢmasında ekstra rol davranıĢları sergilenmektedir. ÇalıĢanın örgüte karĢı sergilediği bu davranıĢlar ve bağlılık duygusunun varlığı, örgütün de çalıĢanını gerek maddi anlamda gerekse de sosyal anlamda desteklenme sonucunu ortaya çıkarmaktadır. (Gemalmaz, 2014:39)

ĠliĢkisel psikolojik sözleĢme iĢlemsel psikolojik sözleĢmenin tam karĢısında durmakta, iĢlemsel sözleĢme ile iki karĢıt kutup oluĢturmaktadır. Açık ve belirli performans gereklerinin karĢısında belirsiz ve kapalı performans gerekleri bulunmaktadır. Mali saiklerle hareket edilen ve buna bağlı olarak da kısa dönemli olan iĢlemsel sözleĢmenin karĢısında iliĢkisel sözleĢmede, bağlılık, sadakat ve özdeĢleĢme gibi duygusal saiklerle hareket edilmekte ve bu durum uzun dönemli iliĢkileri ön plana çıkarmaktadır.

Statik özellik taĢıyan ve kiĢiden kiĢiye değiĢmediği gibi zamana bağlı olarak geliĢim de göstermeyen iĢlemsel psikolojik sözleĢmenin sebep olduğu yüksek çalıĢan devir hızının karĢısında, iliĢkisel psikolojik sözleĢmede kariyer yükseliĢine olanak sağlayan, iĢte kalma isteğinin yüksek düzeylerde bulunduğu ve hem parasal hem de parasal olmayan iliĢkileri barındıran dinamik bir yapı bulunmaktadır. ĠĢlemsel psikolojik sözleĢme ile iliĢkisel psikolojik sözleĢme arasında tüm bu farklılıklar iki psikolojik sözleĢme türünün en belirgin Ģekilde karĢılaĢılan türler olması sonucunu doğurmuĢtur. Bu iki psikolojik sözleĢme türünün zıtlıkları, kendilerinin özelliklerinin daha iyi anlaĢılmasını sağlamakta ve net bir Ģekilde ön plana çıkarmaktadır.

Özetle iliĢkisel psikolojik sözleĢmeler uzun dönemli, karĢılıklı beklentilerin kapalı ve sübjektif niteliklerde olduğu, karĢılıklı bağımlılık ve güvenin yüksek düzeyde olduğu, değiĢime ve geliĢime açık dinamik bir yapıya sahip olan psikolojik sözleĢme türüdür (Cihangiroğlu ve ġahin, 2012a:64; Cihangiroğlu ve ġahin, 2012b:9). ĠliĢkisel psikolojik

sözleĢmeler bağlılık ve sadakat gibi sosyo duygusal etmenleri temeline alarak parasal değiĢkenlerin varlığını da korumaktadır. Parasal değiĢkenlerin yanı sıra duygusal değiĢkenlerin de varlığı iliĢkisel psikolojik sözleĢmeleri uzun dönemli bir yapıya kavuĢturmaktadır.

2.3.3.3. GeçiĢsel Psikolojik SözleĢme

DeğiĢen koĢullar ve çevre Ģartları karĢısında bazı örgütlerin bu hızlı ve değiĢken sürece ayak uyduramayıp bir psikolojik sözleĢme türü benimseyememesinden doğan boĢluk durumunda, bu belirsiz ve geçici olan durumu karĢılayan bir sözleĢme türü doğmaktadır ki bu psikolojik sözleĢme türü geçiĢsel psikolojik sözleĢme olarak karĢımıza çıkmaktadır. Örgütün içerisinde bulunduğu hızlı değiĢen bir süreçte çalıĢanların devam eden iĢ iliĢkileri karĢısında algıladıkları durumlar geçiĢsel psikolojik sözleĢmenin temelini oluĢturmaktadır.

GeçiĢsel psikolojik sözleĢmenin üç alt boyutu bulunmaktadır ; (Erdoğan, 2015:45)

 Güvensizlik: Örgütün karıĢık ve tutarsız sinyaller verdiğine, çalıĢanın inanması durumudur. KarıĢık ve değiĢken konjonktüre bağlı olarak çalıĢan örgüte güvenmemekte, örgüt de çalıĢana güvenmeyerek önemli bilgileri gizlemektedir.  Belisizlik: ÇalıĢanın örgütten beklentilerinin ve örgütün taahhütlerinin yerine

gelmeyeceğine dair olan Ģüpheleridir. ÇalıĢan kendisine verilen taahhütlerin yerine getirilmesinden Ģüphe duymasının yanı sıra örgütün de kendisinden beklediği yükümlülüklerin niteliği konusunda da Ģüphededir.

 AĢınma: ÇalıĢan örgüte olan katkılarının getirilerinde geçmiĢe oranla daha az getiriler alacağını düĢünmekte, bu düĢüĢün de gelecekte devam edeceğini öngörmektedir. Örgüt ise çalıĢanların ücret ve faydalarını azaltma ve iĢ hayatındaki kaliteyi düĢürme sonucuna varan uygulamalara gitmektedir.

GeçiĢsel psikolojik sözleĢmeler hızlı değiĢimlerin sebep olduğu belirsiz bir ortamda, karĢılıklı güven duygularının azaldığı, çalıĢanların bu konjonktürde fazla mesai yaparak veya herhangi bir Ģekilde çaba harcayarak daha fazla çalıĢması söz konu olmamaktadır.

Bir nevi geçiĢ dönemini andıran bu karmaĢık ve belirsiz zamanların sebebi olan hızlı değiĢimler ne iliĢkisel psikolojik sözleĢmenin oluĢumuna ne de iĢlevsel psikolojik sözleĢmenin oluĢumuna olanak tanımamaktadır.

2.3.3.4. Dengeli Psikolojik SözleĢme

Dengeli psikolojik sözleĢmeler iliĢkisel psikolojik sözleĢmeler gibi uzun dönemli, iĢlevsel psikolojik sözleĢmeler gibi belirli maddelere dayanmaktadır. ĠĢlevsel psikolojik sözleĢme ile iliĢkisel psikolojik sözleĢmenin bir araya gelerek oluĢturdukları denge durumunu yansıtmaktadır.

Dinamik ve açık uçlu özellik taĢıyan dengeli psikolojik sözleĢmeler, çalıĢanın kendini geliĢtirdiği, örgütün de çalıĢanın kariyer yükselimine olanak sağlayarak fırsatlar sunduğu bir iliĢkiyi, yani çalıĢan ile örgütün karĢılıklı olarak birbirlerinin geliĢimine katkıda bulundukları bir durumu yansıtan sözleĢmelerdir. Dengeli psikolojik sözleĢmeli çalıĢan, iĢine yüksek bağlılık duyan, değiĢen amaçları gerçekleĢtirme konusunda azimli davranan ve ekstra rol davranıĢları sergilemeye hazır olan bireylerdir. (Gemalmaz, 2014:40)

Dengeli psikolojik sözleĢme ile örgüt, çalıĢana sunulan eğitim ve geliĢme imkanları ile uzun dönemli bir yatırım yapmakta, çalıĢana da uzun dönemli iĢ güvencesi sağlamaktadır (Türker, 2010:23). ÇalıĢanın geliĢimine katkıda bulunan bu uygulamalar ile çalıĢanda gerçekleĢen geliĢme ve ilerlemeler örgüte olumlu adımlarla geri dönüĢ yapmakta ve örgütün de geliĢimine sebebiyet vermektedir.