Rehberlerin rolleri ve görevleri bazı ülkelerde çok da cazibeli olmayabilir; şöyle ki rehberlik mesleği çoğu ülkede parlak ve istikrarlı bir meslek olmamakla beraber, rehberlerin gelirleri çok çeşitli şartlara ve kaynaklara bağlıdır (Ap ve Wong, 2001: 551). Ayrıca, Turist Rehberliği, alan yazında bahsedilen bilgilendirici, çevre tercümanı, kültür aracısı gibi kabul edilmiş sabit rollerinden çok daha karmaşık bir meslektir (Cohen, 1985: 6). Turist rehberinin işi ve rolü; sıkı rekabet, tartışmalı sektör uygulamaları ve turistlerin yüksek hizmet beklentisiyle özdeşleşmiş turizm sektörünün, ekonomik varoluş mücadelesi ile daha çetrefilli bir hal almıştır. Turist rehberleri ve sektörün kendisi bu rol karmaşasından şikâyetçi görünmese de rehberlerin rol olarak esas kaygısı sağlıksız sektör uygulamalarından yani tur operatörünün finansal hedefleri ile yapılan turlardan kaynaklanmaktadır ve rehberlerin gelirlerinin büyük bölümü bu turlarda kazandıkları komisyonlara bağlıdır (Ap ve Wong, 2001: 557). Turist rehberlerinin işlerinin genelde sezonluk, serbest meslek ve kısmi zamanlı doğaya sahip olması kamuoyundaki saygınlıklarının ve gelirlerinin zayıf olmasına neden olarak rehberlerin sıkıntılarını şiddetlendirmektedir. Rehberlerin turu güzel kılan ya da
bozulmasına neden olabilecek kadar önemli bir rolü olmasına karşın kamuoyunda maalesef çok fazla saygınlıkları yoktur (Ap ve Wong, 2001: 558). “Türkiye’nin turistik çekiciliklerinin tanıtılmasında ve turistlerin tatil deneyimlerine katma değer sağlama hususunda profesyonel turist rehberleri paket turların önemli bir halkası konumundadır” (Güzel vd., 2014: 174). Bu önemli mesleği icra eden rehberlerin yaşadıkları sorunlara değinmek ve sorunların kaynağını daha yakından incelemek gerekirse, WFTGA’nın (2011: 21) raporuna göre Türkiye’de yasadışı rehberlik faaliyetleri, geç ücret ödemeleri, düşük ücret ve hak ediş miktarları ve sosyal güvenliğin olmaması başlıca mesleki sorunlar olarak göze çarpmaktadır. Türkiye’deki rehberlik mesleği ile ilgili sorunları ve benzer nitelikteki problemleri yaşayan ülkeler şu şekilde sıralanabilir: Ermenistan, Brezilya, Kanada, Kıbrıs, Çek Cumhuriyeti, Estonya, Gürcistan, Yunanistan, Hindistan, Endonezya, İran, Japonya, Litvanya, Makao (Çin Makao Özel Yönetim Bölgesi), Malezya, Nepal, Norveç, Peru, Rusya, Sırbistan, Singapur, Güney Afrika, İsveç, Tayland, Amerika, Sri Lanka.
Türkiye’de Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından 24.12.2015 tarih ve 241987 sayılı kabulü ile Turist Rehberlerine 2016 yılında hizmet grupları itibariyle uygulanacak taban ücretleri - Günlük Tur için 326 TL, Transfer için 164 TL, Gece Turu için 164 TL, Paket Tur için günlük 393 TL olarak belirlenmiştir. Acentelere bağlı çalışan rehberler için aylık olarak 3260 TL asgari ücret sınırı belirlenmiştir (aragem.kulturturizm.gov.tr). Bu konuda dünyanın diğer bazı ülkelerinde durumu incelemek gerekirse, WFTGA’nın (2011: 2-26) raporuna göre Ermenistan, Hindistan, Endonezya, Nepal ve Rusya’da, Turist Rehberleri 50 Euro’nun altında belirlenmiş bir günlükle çalışmaktadırlar. Brezilya, Litvanya, Sırbistan, Güney Afrika, Tunus, Makao, Malezya, Porto Riko, Uruguay ve Türkiye’de Rehberler 50-100 Euro arası ücretlerle çalışmaktadır. Kanada, Kıbrıs, Çek Cumhuriyeti, Estonya, İzlanda, İngiltere, Gürcistan’da ortalama 100-150 Euro tam gün rehberlik ücreti ödenmektedir. Günlük olarak, 150 Euro ve üzeri rehberlik ücreti ödenen ülkeler ise Avusturalya, Avusturya, Yunanistan, Japonya, Hollanda, Norveç, İspanya, İsveç, birleşik Krallık, Fransa ve Danimarka olarak bilinmektedir. Türkiye, Kıbrıs, Sri- Lanka ve Butan’da günlük ücretler odalar tarafından belirlenirken Avusturalya, İran, Makao, Hollanda, Singapur, Birleşik Krallık ve Kanada’da rehberler tarafından belirlenmektedir. Rehberlik ücretlerinin rehber birlikleri veya tur operatörleri tarafından belirlendiği ülkeler: Ermenistan, Kanada Montreal, Kanada Toronto, Çek Cumhuriyeti, Estonya, Fransa, Yunanistan, Hindistan, Japonya, Litvanya, Nepal, Peru, Sırbistan, Güney Afrika, İspanya, İsveç, Gürcistan ve Uruguay olarak karşımıza çıkmaktadır.
Türkiye’de Rehberlerin, Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından belirlenen taban ücretleri alabilmelerinin oldukça sorunlu bir konu olduğu ifade edilebilir. Çetin ve Kızılırmak
(2012: 315), rehberler üzerinde yaptıkları bir çalışmada, turist rehberlerinin sadece %45’i bakanlığın rehberler için belirlemiş olduğu taban ücretleri alabildiği ve rehberlerin %44’ünün taban ücret miktarını alamadığı ve dolayısıyla tabanın altında ücretlerle tura çıkmak zorunda kaldığı sonuçlarına ulaşmıştır. Aynı çalışmada rehberlerin sayı olarak fazlalığı ve rehberlik kartı olmadan çalışanlardan (kaçak rehberlik faaliyetleri) dolayı düşük ücretlerle çalışıyor oldukları ortaya çıkmıştır.
Türkiye’de bilimsel çalışmalar sonucu ortaya konulmuş mesleki sorunlara örnek vermek gerekirse, Çetin ve Kızılırmak’ın (2012: 315) rehberlerle ilgili yaptıkları bir çalışmada ulaştıkları sonuçlara göre rehberlerin yaşadıkları mesleki sorunlar aşağıdaki gibi gruplandırılabilir:
Eğitim Standartları: Rehberlik eğitiminde standartların olmaması. Türkiye’de rehberlik
eğitiminin üç farklı şekilde (Bakanlığın düzenlediği kurslar, lisans eğitimi veren kurumlar ve ön lisan eğitimi veren kurumlar) verilmesinden kaynaklanan farklar.
Çalışma Şartları: Rehberlerin düzensiz çalışmaları, sigorta ve vergi gibi kalemlerde sıkıntı
çeken bir meslek grubu olduğundan çalışma şartları zorlaşmaktadır. Ayrıca Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın belirlemiş olduğu günlük taban ücretlerin uygulanmasında yaşanan sıkıntılar da rehberleri zor şartlarda çalışmak zorunda bırakmaktadır.
Mesleki Denetim Yetersizliği: Dolayısıyla belgesiz (kaçak) rehberlik faaliyetleri. Rehberlik
belgesi olmadan tura çıkan rehberlerin ve özellikle yabancı uyruklu kişilerin rehber piyasasında günlük taban ücretlerin aşağılara çekilmesine neden olarak birçok Turist Rehberi’nin işsiz kalmasına sebep olabilmektedir.
İmaj: Turist Rehberliği mesleğinin gereken sağlamlıkta bir yapı içinde korunamaması
neticesinde, turist rehberliği mesleği toplumun ve sektörün gözünde imajı, yapılan “ulusal” işle yani kültür elçiliğiyle orantılı olmamakla beraber günümüzde rehberlik çoğunluk tarafından bir ek iş veya hobi olarak görülmektedir.
Karamustafa ve Çeşmeci ise (2006: 78), rehberlerle ilgili bir çalışmalarında, turist rehberlerinin yaşadıkları sorunları belirlemek amacıyla sordukları açık uçlu sorulara verilen cevaplara dayanarak, turist rehberlerinin sıklıkla karşılaştıkları ve çalışma motivasyonlarını düşüren sorunları şu şekilde sıralamışlardır:
Profesyonel Turist Rehberliği belgesi olmadan çalışan (kaçak rehberlik faaliyetinde bulunan) rehberlerin turistleri yanlış bilgilendirmesi ve kaçak rehberlik faaliyetleri sonucu, piyasada haksız rekabet oluşması.
Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından belirlenmiş günlük taban ücretlerin altında ücretlerle rehberlik faaliyetleri sonucunda haksız rekabet oluşması. Rehberlik mesleğinin sosyal güvencesinin olmaması.
Turizm sektöründe hizmet veren iş görenlerin genel olarak düşük vasıflı olması. Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri başta olmak üzere genel hijyen kurallarına yeterince dikkat edilmemesi ve bu bölgelerde çalışan personelin eğitimsiz olması.
Birçok müzenin, ören yerlerinin önünde çevresinde veya içerisinde turistlerden çıkar sağlama amaçlı gezinen kişilerin varlığı.
Seyahat acentesi tur satış personelinin satış kaygısıyla turistlere tur satışı yaparken yanlış bilgilendirme yapması veya abartılı bilgi vermesi.
Rehberlerin algıladıkları mesleki engelleri, dolayısıyla rehberlerin yaşadıkları mesleki sorunları inceleyen Güzel ve arkadaşlarının (2014: 184-187), yaptıkları araştırmanın sonuçları itibarıyla rehberlerin karşılaştığı mesleki engeller: “yasal engeller, gelire ilişkin engeller, mesleğe ilişkin engeller, sektöre ilişkin engeller, rehbere ilişkin engeller ve turiste ilişkin engeller” olarak sıralanmaktadır.
Yasal Engeller: Devlet’in kaçak rehberlik konusuna ve rehberlerin mesleki olarak
korunmasına yeterince eğilmediği varsayımıyla kaçak rehberlik faaliyetlerinin yeterince denetlenmiyor olması, gölge rehberlik faaliyetlerinin amacının nadir dillerde belgeli rehber yetersizliğinden kaynaklanan sorunlarda acentelere ve rehberlere yardım etmenin ötesine geçmiş olması.
Gelire İlişkin Engeller: Sabit bir gelirin olmayışı. Turist rehberliği mesleğinde mevsimsellik
ve benzeri nedenlerden dolayı sabit bir aylık gelir olmaması ve görece daha az deneyim sahibi rehberlere düşük ücretler teklif edilmesi, acentelerin, Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın belirlemiş olduğu taban ücretlerin altında rehber çalıştırması veya rehberlerin bu düşük ücretleri kabul etmesi. Tur sözleşmesinde yazılan rehber ücretlerinin altında ödeme yapılması/alınması. Bu, özellikle rehber sayısının diğer dillere göre fazla olduğu Almanca ve İngilizce dillerinde daha sık yaşanan bir sorundur.
Mesleğe İlişkin Engeller: Turist rehberliğinin duygusal olarak yıpratan bir yapısının olması,
mesleğin getirdiği sağlık sorunları, mevsimsellik, mesleğin özel hayata yaptığı olumsuz etkiler, rehberliğin toplum tarafından bir iş veya meslek olarak görülmemesi olarak sıralanabilir.
Sektöre İlişkin Engeller: Acentelerin rehberler üzerinde satış yapmaları için baskı kurma
Rehbere İlişkin Engeller: Turistlerle iletişimi canlı tutmak konusunda zorluklar yaşanması,
tur hakkında sahip olunan yetersiz bilgi ve yabancı dil bilgisinin zayıf olması.
Turiste İlişkin Engeller: Turistlerin Rehberlere güvenmemesi.
Yazıcıoğlu ve arkadaşlarının (2008: 12-16) yaptığı bir çalışmanın sonuçlarına göre ise rehberlerin yaşadıkları başlıca sorunlar şu şekilde gruplandırılmıştır:
Acente ile Yaşanılan Sorunlar: Söz konusu çalışmanın sonuçlarına göre acenteyle sorun
yaşamayanlar %8,3 gibi düşük bir düzeyde kalmaktadır. %43,8 parasal sorunlar, %20,8 sosyal haklar ve mesleğin acenteler tarafından ciddiye alınmaması sorunları başlıca sorunlar olarak ortaya çıkmıştır.
Kaçak Rehberlik Sorunu: Rehberlerin çoğu kaçak rehberliği sorun olarak görmekte ve
çeşitli çözüm önerileri sunmaktadır.
Turist Gurubuyla Yaşanan Sorunlar: Turist grubuyla yaşanılan sorunların başında %31,7
oranında acentelerin tur programını eksik düzenlemesi yani seyahat acentelerinin yanlış tutumu gelmektedir ve bu sorun seyahat acentesini temsil etmekle yükümlü olan rehberin turist grubu ile sorun yaşamasına neden olmaktadır. Rehberlerin %20,4’ü de satıcıların turist grubunu rahatsız etmesinden şikâyetçidir. Grubun niteliğinden ve kültür seviyesinin düşük olması veya tur deneyimin az olmasından dolayı tur rehberinin tur organizasyonlarındaki görevini bilmeyen gruplar ile yaşadığı sorunlar %11,7’yi oluşturmaktadır.
Mesleğe İlişkin Sorunlar: Söz konusu çalışmanın sonuçlarına göre rehberler, mesleğin en
olumsuz tarafı olarak 24 saatini turla geçirmekten kaynaklanan özel hayatın sınırlı olması sorununa işaret etmişlerdir. İş garantisinin olmayışı (%20,4) ve sosyal hakların eksikliği ile mesleğin yorucu bir iş olması bu başlıktaki diğer sorunlar olarak ortaya çıkmıştır.
Turizm faaliyetlerinin ve bu faaliyetlere bağlı olarak gelişen turizm arz ve talebinin en belirgin özelliği olan “mevsimsellik” çoğu zaman sektörün en fazla göze çarpan yapısal özelliği olarak kabul edilse de; bu durum turizm işletmecileri tarafından çoğunlukla aşılması gereken bir sorun olarak algılanmaktadır. Bu nedenle dünya genelinde birçok ülkede turizm sektöründe mevsimselliğin ortadan kaldırılması ya da mevsimsellik etkilerinin azaltılmasına yönelik olarak kamu ve özel sektör çalışmaları yürütülmektedir. Bu çalışmalardan bazıları sorunun giderilmesine yönelik olumlu sonuçlar sağlarken, çoğu çalışma mevsimsellik sorununu çözüme ulaştırabilecek düzeye gelememektedir (Günel, 2009: 202).