3. YÖNTEM
3.4. SANYAN Ortamının Geliştirilme Süreci
3.4.2. SANYAN Ortamının Tasarımı
3.4.2.1. Problemi Fark Etme
Bu aşamada araştırmacıların ilgili alana yönelik güncel uygulamaları, gelişmeleri, mevcut durumu ve sorunları analiz etmesi gerekmektedir (Kuechler ve Vaishnavi, 2008). Bu doğrultuda Türkiye’de yangın güvenliği ve yangından korunmaya yönelik yürütülen uygulamalar araştırılmıştır. Ülkemizde, yakın geçmişe kadar yangın denildiğinde itfaiye, itfaiye denildiğinde ise yangın söndürme eylemi zihinde canlanmaktadır. İtfaiye dışında, önlem ve eğitim ise ikinci planda tutulmuştur. Birçok ülkede itfaiyeler belediyeler bünyesinde görev yapar fakat aynı zamanda ülke genelinde organizasyonu, eğitimi ve standartları koordine eden kurumlar bulunur. Ülkemizde ise gerek yönetmeliklerde gerekse eğitim ve organizasyonlarda eksiklik yaşanmaktadır (Kılıç, 2017). Türkiye’de yangın ve sonuçlarına yönelik istatistiksel veri bakımından da birtakım sınırlılıklar bulunmaktadır. Yangın istatistiklerine yönelik ülke genelinde ortak bir veritabanı bulunmamakla birlikte her ilin yerel itfaiye teşkilatı kendi istatistiksel verilerini Tablo 3’te
gösterilen temel başlıklar altında raporlaştırmaktadır. Personel ve teçhizat bakımından yeterli durumda olan İstanbul, Ankara, Kocaeli, İzmir gibi çeşitli itfaiye teşkilatlarınca personel, araç, istasyon sayıları, müdahale çalışmaları, itfaiye ile ilgili olaylar, yangın sebepleri, yangınlar ve varış süreleri ile ilgili çeşitli istatistiki bilgiler düzenli olarak yayınlanmaktadır. Yangın güvenliğine yönelik olarak tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de çeşitli eğitimler, tatbikatlar ve araştırmalar yapılarak yangın öncesinde, sırasında ve sonrasında yaşanabilecek kayıplar azaltılmaya çalışılmaktadır. Ancak verilen eğitimler ve gerçekleştirilen etkinlikler teorik içerikli sunumlar ve katılımcıların genellikle izleyici konumunda olduğu basit tatbikatların ötesine geçememekte, dolayısıyla bu eğitimler ilgili güvenlik becerilerini kazandırmada yetersiz kalmaktadır. Yapılan farkındalık artırma çalışmaları ve verilen eğitimlere yönelik çeşitli bilgiler de paylaşılmasına rağmen bu eğitimlerin beklenen faydayı sağlayıp sağlamadığına yönelik herhangi bir araştırmaya ya da analize rastlanmamıştır. Yapılan incelemeler sonucunda Türkiye’de temel yangın güvenliği eğitimlerine yönelik güvenli, gerçekçi, düşük maliyetli ve tekrarlanabilir özelliğe sahip bir yangın eğitimi platformunun oluşturulmasına ihtiyaç duyulduğu görülmüştür. Ayrıca verilen eğitimler sonucunda kazandırılan becerilerin değerlendirilerek eğitimin başarı düzeyinin ölçülmesi de önemli bir ihtiyaç olarak değerlendirilebilir. Geliştirilecek platform ile yangın güvenliği becerilerinin kazandırılmasına yönelik verilen teorik ve basit tatbikatlar şeklinde yürütülen çalışmalara alternatif oluşturabilecek bir yaklaşım ortaya konulabilecektir.
3.4.2.1.1. Hedef Olarak Basit Bir Davranışın Belirlenmesi
Bu aşamada araştırma kapsamında kazandırılmaya çalışılacak olan yangın güvenliği becerilerine odaklanılarak eğitimler sırasında sergilenmesi beklenen temel davranış biçimleri belirlenmiştir. Gerçekleştirilen bir araştırmada tüm yangın çeşitleri içerisinde ikametgâh yangınlarının %23’lük bir orana sahip olmasına karşın yangına bağlı yaralanmaların %70’inin, yangına bağlı ölümlerin ise %80’inin ikametgâh yangınları sırasında meydana geldiği vurgulanmaktadır (Karter, 2011). Bu doğrultuda bu araştırmada yangın çeşitleri içerisinden ikametgâh yangınlarına yönelik güvenli davranış becerilerinin kazandırılması üzerine odaklanılmıştır.
İkametgâh yangınlarının oluş sebeplerinin farklı olması, ikametgâhların birbirinden farklı yapılardan oluşması, farklı inşaat malzemeleri kullanılarak yapılmış olması gibi nedenlerden dolayı bu ortamlarda çıkan yangınlardaki güvenli davranış biçimlerinin neler olması gerektiğine ilişkin kesin bir çerçeve çizilmiş değildir. Ancak genel olarak yapılması gerekenlere ilişkin çeşitli önerilere farklı kaynaklarda yer verilmektedir. Bu kaynaklar incelenerek gerçekleştirilen çalışmalar neticesinde temel davranış biçimleri belirlenmiştir.
Bir yangın durumu ile karşılaşıldığında nasıl davranılması gerektiğine karar verebilmek için öncelikle mevcut durum değerlendirilecek, bu durumdan kurtulmak için nasıl davranılması gerektiğini belirlenecek ve en uygun çözüm yolunu uygulamaya konulacaktır. Böylece doğal bir problem çözme süreci içerisinde davranışsal beceriler sergilenmiş olacaktır. Bu doğrultuda bu araştırmada belirlenen davranış biçimleri birer problem durumu olarak ele alınmış ve basit davranışlara odaklanılmıştır. Benzer şekilde yürütülen araştırmalarda yangın ortamından güvenli bir şekilde uzaklaşma şeklindeki basit davranışların kazandırılmaya çalışıldığı görülmektedir (Smith ve Ericson, 2009; Xu vd., 2014). Ayrıca belirlenen davranışlar bir problem durumu çerçevesinde ele alınarak katılımcıların stres altındaki karar verme ve problem çözme becerileri değerlendirilmiştir (DeChamplain vd., 2012).
3.4.2.1.2. Uygun Katılımcıların Seçimi
Bu araştırmada uygun katılımcılar olarak ortaokul düzeyinde öğrenim gören ve 9-12 yaş grubu aralığındaki çocuklar belirlenmiştir. Yapılan araştırmalar özellikle bu yaş grubu içerisindeki çocukların yangına bağlı yaralanma ve ölüm nedenleri bakımından risk grubu içerisinde olduğunu vurgulamaktadır (CDCP, 2011; Fingerhut vd., 1998). Öte yandan katılımcıların sanal gerçeklik teknolojisini kullanabilecek beceri düzeyine sahip olmaları dikkate alınmıştır. Öte yandan literatürde katılımcıların yangın güvenliğine yönelik önceki deneyimleri, yangın güvenliği eğitimi alma ve yangın tatbikatına katılma durumları (Şen ve Ersoy, 2017) ile önceki bilgisayar oyunu, 3B oyun ve sanal gerçeklik deneyimlerinin (Doğusoy ve İnal, 2006; Prensky, 2001; Smith ve Trenholme, 2009) yangın güvenliği eğitimlerinde göz önünde bulundurulması gereken unsurlar olduğu vurgulanmaktadır. Bu doğrultuda katılımcıların daha önce bir gerçek yangın ile karşılaşma durumları, yangın güvenliğine yönelik herhangi bir eğitim alma veya tatbikata katılma durumları, sanal gerçeklik deneyimleri göz önünde bulundurulmuştur.
3.4.2.1.3. Hedef Davranışı Neyin Engellediğinin Bulunması
Çocuklar, yangın sırasında genellikle korunmasız kalmakta ve nasıl davranmaları gerektiğini bilmeden yetişkinlerden ve uzman ekiplerden gelecek yardımları beklemektedirler. Nitekim yardım ve müdahale kimi zaman gecikmekte kimi zaman da mümkün olmamaktadır. İtfaiye teşkilatları tarafından okullarda her yıl düzenli olarak yangın tatbikatları gerçekleştirilmektedir. Bu tatbikatlarda öncelikle gerçek bir yangın durumunda yapılması gerekenler teorik olarak anlatılmakta ardından uygulamalı eğitimlere geçilmektedir. Yangın eğitiminin uygulama bölümü ise yangın alarmı ile birlikte
içerisinde bulunulan binanın tahliye edilmesi, temsili kurtarma senaryosunun canlandırılması ve temsili bir yangının itfaiye ekiplerince söndürülmesi şeklinde gerçekleştirilmektedir (URL-1, 2017; Yurdakul vd., 2013). Gerçekleştirilen tatbikatlar sonrasında çocukların ilgili becerileri kazandıkları varsayılmakta ancak çocuklar çoğu zaman bunları sergileyememektedirler. Bu şekilde yılda bir defa yapılan ve daha çok teorik olarak yürütülen bu çalışmaların çocukların ikametgâh yangınlarına yönelik ilgili davranışsal becerileri kazanmalarını yeterince sağlamadığı düşünülmektedir. Benzer biçimde öğrencilerin ilgili kazanımları ne kadar elde ettiklerine yönelik değerlendirmeler de yeterince yapılamamaktadır. Yürütülen eğitimlerde odaklanılan davranışların sergilenmeme nedenleri çoğu zaman ortaya konulamamaktadır. Dolayısıyla çoğu zaman eğitimlerden h
edeflenen davranışları, eğitimde kullanılan araçlar ve eğitimin
yürütülme şekli engellemektedir.
Çocukların da yetişkinlerden bağımsız bir şekilde yangın güvenliği ve yangından korunmaya yönelik bilgi, beceri ve deneyimlerinin artırılması yaşanabilecek olumsuz durumların önlenebilmesi için farklı araçlara ve farklı yöntemlerle yürütülen eğitimlere ihtiyaç söz konusudur.Çalışmanın tasarım sürecinde uygun davranışların neden sergilenemediği detaylı olarak ortaya konularak, davranışların sergilenmesine yönelik gerçekleştirilecek tasarım ile gerekli eğitim verilerek uygun davranışların sergilenmesi için gerekli tedbirler ve yönlendirmeler çalışmaya dâhil edilecektir.