A. Sendika Hakkı ve Özgürlüğü
1. Pozitif Sendika Özgürlüğü
Anayasa’nı 51. maddesinin başlığı her ne kadar “sendika kurma hakkı” olsa da, öğretide bunun aynı zamanda bir “özgürlük” olduğu kabul edilmektedir. Nitekim bazen aynı anlamda kullanılsa da, özgürlük daha kapsamlı ve soyut, hak ise özelleştirilmiş ve somutlaştırılmıştır.176
Bireylerin serbestçe sendikalar kurma ve sendikalara üye olabilme özgürlüğü, hiç kimsenin üyelikten ayrılmaya zorlanamayacağı ve herhangi bir işyerinde çalışabilmenin, işçi sendikasına üye olmama şartına bağlanamayacağı hükümleri, olumlu sendika özgürlüğüdür. işçiler ve işverenlerin aynı anda birden fazla sendikaya üye olamayacakları hükmü ise, sendika çokluğu ilkesi korunduğu müddetçe bu özgürlüğe aykırı sayılmaz.177
a. Sendika Kurma Hakkından Yararlananlar
3.10.2001 tarih ve 4709 sayılı Kanunun 20. maddesi ile 2709 sayılı 1982 T.C. Anayasasının 51. maddesi değiştirilerek;178 “Çalışanlar ve işverenler, üyelerinin çalışma ilişkilerinde ekonomik ve sosyal hak ve menfaatlerini korumak ve geliştirmek için önceden izin almaksızın sendikalar ve üst kuruluşlar kurma, bunlara serbestçe üye olma ve üyelikten serbestçe çekilme haklarına sahiptir. Sendika kurma
175 TUNÇOMAĞ,Kenan,CENTEL,Tankut,İş Hukuku’nun Esasları,Beta
Yayınları,İstanbul,2003,s.246.
176 ÇELİK,a.g.e.,s.352.
177 GÜNAY,a.g.e.,s.118.
hakkı ancak, milli güvenlik, kamu düzeni, suç işlenmesinin önlenmesi, genel sağlık ve genel ahlak ile başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması sebepleriyle ve kanunla sınırlanabilir. Sendika kurma hakkının kullanılmasında uygulanacak şekil, şart ve usuller kanunda gösterilir. Aynı zamanda ve aynı işkolunda birden fazla sendikaya üye olunamaz. İşçi niteliği taşımayan kamu görevlilerinin bu alandaki haklarının kapsam, istisna ve sınırları gördükleri hizmetin niteliğine uygun olarak kanunla düzenlenir. Sendika ve üst kuruluşlarının tüzükleri, yönetim ve işleyişleri, Cumhuriyetin temel niteliklerine ve demokrasi esaslarına aykırı olamaz.” şeklinde düzenlenmiştir. Yapılan bu Anayasa değişikliği ile örgütlenme zincirinin halkaları tamamlanarak, işçiler ve işverenlerin yanında memurların da sendikalaşma hakları Anayasal güvence altına alınmıştır.179
2821 Sayılı Sendikalar Kanunu’nda Anayasa’nın esneklik sağlayan mezkûr hükümlerine dayanarak üst kuruluş olarak sadece konfederasyonların kurulabileceği kabul edilmiş ve 274 sayılı eski Sendikalar Kanunu’nda kabul edilen federasyon türü üst kuruluş kaldırılmıştır.180
Günümüzde işçi ve işveren sendikaları, çok sayıdaki üyeleri ve zengin malvarlıklarıyla, toplu sözleşme, grev ve lokavt hak ve yetkileriyle, ekonomik, sosyal ve politik düzeni etkileyebilecek sivil toplum kuruluşları olarak bir baskı unsuru olabilmekte ve güçleri oranında etkili olabilmektedirler.181
Sendikalar Kanunu’na göre sendika kurucusu olabilmek, kuruluşların genel kurul dışındaki organlarına seçilebilmek ve işyeri sendika temsilcisi olabilmek için Türk vatandaşı olmak şarttır.182
Türkiye’de Kamu görevlilerine sendika hakkını tanıyan Anayasa değişikliği 4121 sayılı Kanun183 ile Anayasanın 53. maddesine bir fıkra eklenmesiyle mümkün
179 MUTLU,Levent,“Memurların Sendikalaşması ve Ekonomik-Sosyal Haklara Etkisi” Başlıklı
Makale, Sayıştay Dergisi S:42,s.34–35,http://www.sayistay.gov.tr/yayin/dergi/icerik/der42m2.pdf,
Erişim:14.06.2006
180 ÇELİK,a.g.e.,s.333-334.
181 ÇELİK,a.g.e.,s.334.
kılınmışsa da, Anayasa değişikliğindeki hükmün atıf yaptığı yasal düzenlemelerin yapılmamış olmasından dolayı 2001 tarihli KGSK’na kadar sağlıklı bir sendikal işleyiş olamamıştır. Neticeten 2001 tarihli ve 4688 sayılı KGSK çıkarılmıştır. Anayasanın 51. maddesindeki “işçiler” ibaresi yerine “çalışanlar” ibaresinin eklenmesi şeklindeki Anayasa değişikliği de, bu Kanun’un yayınlanmasından ancak üç ay sonra yapılmıştır.
Çalışanlar için sendika kurma hakkının en önemli ilkesi , kuruluş serbestliğidir. Hem Kanunda hem Anayasada yer alan önceden izin almaksızın sendika ve üst kuruluş kurabilme ile ilgili hükümler bunu açıkça izah eder. Tarihi arka plana baktığımızda da sendika kurmaya ilişkin serbestlik ve ihtiyari olmanın, sanayide gelişen Batı Avrupa ülkelerindeki işçilerin sendikalaşma talebiyle uzun mücadeleleri sonucu elde edilen ve bugün artık vazgeçilmez olarak kabul edilen birer hak olduğunu görürüz.184
Kuruluş serbestliğinin dışında sendikalarda, ortak amaçla kurulmuş bulunmak, bağımsızlık (bu bağımsızlık işçi ve işveren sendikaları için karşılıklı olup, ilaveten devlete, siyasi partilere ve dini kuruluşlara karşı doğrudan; esnaf ve küçük sanatkâr kuruluşları, dernekler, vakıflar ve kamu kuruluşları niteliğindeki meslek kuruluşlarından da yardım ve bağış almamak suretiyle dolaylı bir bağımsızlık söz konusudur), özel hukuk tüzel kişiliğine sahip olma ve Cumhuriyetin temel nitelikleri ile demokrasi esaslarına uygunluk kriterleri zorunlu unsurlardır.185
b. Sendika Üyesi Olma Hakkı
Anayasa’nın 51. ve ve Sendikalar Kanunu’nun 22. maddesine göre işçiler ve işverenler sendikalara serbestçe üye olmak ve üyelikten ayrılmak hakkına sahiptirler. Arıca aynı zaman diliminde birden fazla sendikaya üye olmak yasaklanmıştır. İlaveten Kanun’da aynı işkolunda birden fazla sendikaya üye olunamayacağı, aksi halde sonraki üyeliklerin geçersiz olacağı hükmü mevcuttur.186
183 25 Şubat 1993 tarihli ve 21507 Sayıl RG.’de yayınlanmıştır.
184 ÇELİK,a.g.e.,s.340-341.
185 ÇELİK,a.g.e.,s.339-345.
Bunun dışında sendika kurucuları için aranan TC vatandaşı olma şartı, sendika üyesi olmak için aranan şartlardan değildir. Bunun anlamı yabancı uyruklu işçilerin de sendika üyesi olabileceğidir.187 Sendika üyesi olabilmek için yeter şart, 16 yaşın doldurulmuş olmasıdır. İşveren sendikalarına üye olabilmek için de 2821 sayılı kanun anlamında işveren sayılanlardır. Ki bu kavrama işveren vekilleri de dahildir. Yani işveren vekilleri ancak işveren sendikalarına üye olabileceklerdir. Zira işçilerin işveren sendikalarına üye olmaları yasaklandığı gibi, işverenlerin de işçi sendikalarına üye olmaları yasaktır.188 İşverenlerin veya yaş sınırı konusunda sendikalar Kanunu’nda bir hüküm bulunmamakla beraber, bu konudaki boşluğu dolduracak olan Dernekler Kanunu’ndaki “fiil ehliyetine sahip gerçek ve tüzel kişiler” kıstası uygulanacağından, 18 yaş sınırının olduğu söylenebilecektir.189
c. Sendika Kurucusu ve Üyesi Olmaları Yasaklananlar
Sendikalar Kanunu’nun 2. maddesinin istisnaları vardır. İşçi veya işveren niteliğini taşısalar da bu istisna kapsamındakiler sendika üyesi olamazlar. Sendikalar Kanunu’nda 3449190 ve 4101191 sayılı kanunlarla yapılan değişiklikten sonra bu istisna kapsamında sadece askeri şahıslar kalmıştır. Askeri şahısların kimler olduğu kanun metninde açıkça sayılmamışsa da bu ibareden askerlik yükümlülüğünü taşıyanları anlamak gerekir. Zira yedeksubaylarla er ve erbaşların sendikal haklarının askerlik süresince askıda kalacağı zaten kanunun 24. maddesinde yer almıştır. Bunun dışında askeri kurumlara bağlı işyerlerinde işçi olanlar ise 26 No’lu Milli Savunma İşkolu kapsamında sendika kurucusu ve üyesi olabileceklerdir.192
Mezkûr değişiklikle özel okullarda öğretmenlik yapanlara ilişkin yasak her ne kadar kaldırılmışsa da 625 sayılı Özel Öğretim Kurumları Kanunu’nun 32. maddesindeki yasak henüz yürürlüktedir. Benzer şekilde 5188 sayılı Özel Güvenlik Hizmetlerine Dair Kanun193 ile kapsama giren özel güvenlik görevlilerinin sendika
187 ÇELİK,a.g.e.,s.335.
188 DEMİR,Fevzi,Sendikalar Hukuku,Yenilenmiş 4. Baskı,Barış yayınları, İzmir,1999,s.117-118.
189 DEMİR,İş Hukuku,a.g.e.,s.341.
190 RG 02.06.1988 tarih ve 19830 sayı.
191 RG 08.04.1995 tarih ve 22252 sayı.
192 DEMİR,Sendikalar,a.g.e.,s.118-120.
üyesi olma yasağı kaldırılmışsa da, bunlar için varolan greve katılma ve lokavt halinde işyerinden uzaklaştırılma yasağı aynı şekilde devam etmektedir.194
d. Sendikal Çoğulculuk
Aynı işkolunda aynı anda birden fazla sendikanın kurulabilmesi ve faaliyette bulunabilmesi olarak tanımlanan “sendika çokluğu ilkesi” Türk Hukuku’nda 1947 tarihli ve 5018 sayılı yasanın çıkışından, günümüze kadar tereddütsüz uygulanagelmiş bir ilkedir. Doktrinde, daha başlangıcında sendikal hareketin bölünmesine sebep olacağı ya da işçi sınıfını parçalayabileceği eleştirilerine maruz kalsada, bir ülkede sendikal örgütlenme hakkının varlığı, önceden izin almaksızın sendika ve üst kuruluşlar kurmak ve kurulacak sendika sayısının sınırlandırılmamış olması ile ölçülür. Nitekim aynı ilkeyi devam ettiren 2821 sayılı Sendikalar Kanunu’na göre işkolu esasına göre kurulmak ve meslek ve işyeri esasına göre kurulmamak şartıyla bir işkolu içinde istenildiği kadar sendika ve açıkça belirtilmemekle birlikte yasal şartları taşımak koşulu ile üst kuruluş olarak konfederasyon kurulması mümkündür. Hatta Kamu İşverenleri Sendikası bile bu ilkeye tabi olarak birden fazla sayıda kurulabilir.Buna göre bir işkolunda çalışan işçiler veya işçi çalıştıran işverenler, kurulu bulunan sendikalara üye olabilecekleri gibi, yeni bir sendika da kurabilirler. Aynı şekilde bir işkolunda faaliyette bulunan işçi veya işveren sendikaları da mevcut konfederasyonlardan birine üye olabilecekleri gibi , bağımsız başka sendikalarla bir araya gelip yeni bir konfederasyon da kurabilirler. Hemen belirtmek gerekir ki, nevi şahsına münhasır bir örnek teşkil eden Alman sendikacılığı, sendikal çoğulculuk esas olduğu halde hem işçiler her bir işkolunda tek sendika çatısı altında faaliyette bulunmak , hem de işverenler bu tek sendikanın karşısına tek bir işveren sendikası olarak çıkacak şekilde örgütlenmişlerse de bu vakanın sendika çokluğu ilkesine zarar verdiği söylenemez. Tam tersine işçilerinde, işverenlerinde haklarını en iyi şekilde savunabilmek için yekvücut olma bilinciyle açıklanmalıdır.195
194 ÇELİK,a.g.e.,s.355.
Halbuki değişik düşünce ve inançtaki işçi ya da işverenlerin kanun zoruyla ve serbest iradeleri dışında bir araya getirilmesi düşüncesi, sendika özgürlüğüne aykırı düşer. Aslında aynı işkolundaki işçilerin birden fazla sendikanın çatısı altında örgütlenmeleri sonucu doğacak rekabet ortamı, sendika yöneticilerini daha dikkatli ve dinamik olmaya zorlayacağından işçiler açısından daha yararlıdır.196