Bir işletme; yatırımlarından ve bu yatırımlar için kullandığı sermayenin maliyetinden daha yüksek getiri elde etmesine bağlı olarak değer oluşturabilir. Yani oluşturulan değeri belirleyen temek unsur nakit akışları ve bu nakit akışlarını iskonto etmek için kullanılan sermaye maliyetidir. Bu iskonto oranı, aynı zamanda yatırımcıların işletme hakkındaki risk yargılarını yansıtır. İşletmenin ekonomik performansının doğru bir şekilde ölçülmesi, kullanılan ölçülerin işletmenin gerçek nakit akışlarını yansıtmasına bağlıdır. Ayrıca, bu nakit akışlarının büyüme potansiyelini ve riskliliğini ne kadar yansıttığı da performans ölçülerinden beklenen önemli faktörlerdir.
Net kâr, pay başına kazanç, varlıkların getirisi ve öz sermayenin getirisi gibi geleneksel ölçülerde iş görenlerin primlendirilmeleri, satışlarda ve kazaçlarda öngörülen artışlara ulaşmalarına veya aşmalarına bağlıdır. Ancak bu rakamlardaki büyümeye dayalı stratejiler işletmeleri değer aşındırıcı kararlar almaya itebilmektedir. Ayrıca, hissedarlarla yöneticilerin çıkarlarının çatışması (principal-agent) sorununu ortaya çıkarabilmektedir (Koller vd., 2010, s. 381).
Modern finansal değerli performans ölçümleri ya da değer tabanlı ölçüler bu ve benzeri sorunları ve sakıncaları ortadan kaldırmaktadır. Tüm sermayenin maliyetini göz önüne alan bu ölçüler, nakit akışlarının riskliliğini de içerir. Çalışanların primlendirilmeleri de hissedarların zenginliğinin artışına bağlıdır.
2.1.4.1. Tobin’s Q Oranı
Tobin’s q oranı, işletmenin pazar değerinin, varlıklarının yerine koyma maliyetine bölünmesi ile hesaplanan bir orandır. Performans ölçmede kullanılan bir kriter olan bu oran, 1969 yılında Tobin tarafından önerilmiştir. Daha sonra Lindenberg
ve Ross (1981), Lewellen ve Badriath (1997), Chung ve Puritt (1994) gibi araştırmacılar tarafından geliştirilmiştir.
Tobin-Q Oranı= Borcun Yılsonu Defter Değeri + Firmanın Yılsonu Piyasa Değeri / Varlıkların Yılsonu Defter Değeri
Firmaların performans değerlendirilmesinde Tobin’s q oranı 1’in üzerinde olan firmalar, yatırımcılar için tercih edilmesi gereken firmalar olarak kabul edilmektedir. Bu aynı zamanda firmanın rekabet gücünün yüksek olduğunu gösterir. Bu oranın yüksek olması varlıkların iyi alternatiflerde kullanıldığının bir göstergesi olarak da yorumlanır (Lee ve Tompkins, 1999, s. 20). Başka bir ifade ile Tobin’s q oranı, yatırımcı için firmanın büyüme fırsatların bir göstergesidir. Tobin’s q oranı 1’in altında olan bir firmanın yatırımının marjinal getirisi sermaye maliyetinin altındadır.
2.1.4.2. Piyasa-Defter Değeri
Piyasa-defter değeri, hisse senedi piyasa değerinin öz sermayeye bölünmesi ile elde edilen bir orandır. Piyasa değerinin, işletmenin öz varlığının kaç katı olduğunu gösteren bu oran, şirkete yapılan yatırımların bugünkü değerleri ile maliyetlerini karşılaştırır.
Piyasa-Değer Defteri= Hisse Başına Piyasa (Borsa) Değeri / Hisse Başına Defter Değeri
Piyasa-defter değeri oranının 1'in üstünde olması beklenir. Bu oran 1’in altına inerse işletmenin değerinden kaybettiğini ve ortaklarına değer artışı sağlayamadığını gösterir (Chambers, 2005, s. 196). Oran büyüdükçe hisse senedinin fazla değer kazandığı anlamına gelir. Fazla değer kazanan bir hisse senedi ise, spekülatif kazançlara karşı duyarlı olan yatırımcıların odaklandığı bir durumdur.
2.1.4.3. Fiyat-Kazanç Oranı
Fiyat-kazanç oranı, hisse senedinin borsa fiyatı ile hisse senedi başına düşen kâr payı arasındaki ilişkiyi gösteren bir orandır. Bu oran, işletmeye yatırım yapmış yatırımcılarla yatırım yapmak isteyen potansiyel yatırımcıların yaygın olarak başvurduğu bir orandır (Gücenme, 1996, s. 101).
Fiyat Kazanç Oranı= Hisse Başına Piyasa (Borsa) Fiyatı / Hisse Başına Kar
”Hisse senedi rantabilitesi oranı” olarak da bilinen bu oran, sermaye piyasalarına yatırım yapanların odağındaki bir orandır. Gelişmiş ülkelerde kabul edilen düzeyi yüzde 15 civarındadır. Bu oran, enflasyon ve faizlerden dolaylı olarak etkilenir. Oranın büyük olması pazarın firmayı iyimser bir yaklaşımla değerlediği; oranın küçük olması ise pazarın firma hakkında kötümser bir yaklaşım sergilediği anlamına gelir.
2.1.4.4. Hisse Başına Kâr Oranı
Hisse başına kâr oranı, şirketin her bir hisse senedi başına ne kadar kâr elde ettiğini tespit etmek için kullanılan bir orandır. Bu oran, net kârın hisse senedi sayısına bölünmesi ile elde edilir (Şişman vd., 2017, s. 93).
Hisse Başına Kâr Oranı= Net Kâr / Hisse Senedi Sayısı
Hem ortaklar ve hem de potansiyel yatırımcılar firmanın hisse başına kâr ve hisse başına temettü oranlarını bilmek ister. Hisse başına dağıtılacak kâr oranı hissedarlar ve yatırımcılar tarafından dikkatle izlenir. Hisse senedi değerini belirleyen önemli bir faktör olan bu oran sayesinde hissedarlara sağlanan fayda kolayca ortaya konulabilir. Ayrıca, diğer işletmelerle karşılaştırılabilir.
2.1.4.5. Piyasa Katma Değeri
Piyasa katma değeri, uzun vadeli bir performans ölçüsüdür. Bu oranın amacı, şirketin belli bir miktar sermayeyle ne miktarda değer ortaya koyduğunu tespit etmektir. Başka bir ifade ile işletmenin değerini belli bir noktada hesaplamayı amaçlar.
Piyasa Katma Değeri= Piyasa Değeri – Toplam Sermaye
Piyasa katma değeri gibi ölçüler işletmenin dönemsel performansını ölçmek için kullanılamaz. Bununla birlikte şirketin oluşturduğu değerin en doğru ölçülerini ortaya koyan ölçülerden biridir. Tek başına bir şirketin oluşturduğu değeri ifade etmeyen piyasa katma değeri, işletmenin bu değer ulaşmak için ne kadar sermaye yatırdığı bilgisini de içermez. Oluşturulan değer işletmenin piyasa değeri değildir. Bu sebeple bu oran yatırımcıların işletmeye koydukları sermayenin farkını tespit eder (Ertuğrul, 2009a, s. 22).