Çok Kriterli Karar Verme Yöntemleri

Çok kriterli karar verme yöntemleri 1960’lı yılların başından itibaren, gerek kişisel seçimler gerekse kurumsal analizler gereği birçok alanda günümüze kadar yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Alternatiflerin birden çok kriter seçeneği olduğu durumlarda; politik karar problemlerin de, finans, mühendislik, bankacılık, endüstriyel ve birçok başka alanda geniş kullanım pratikliği ve sonuçları çabuk ve kolay elde edilebilirliği sayesinde birçok analizin temel kaynağı olmuştur. Bu yöntemlerden bazıları aşağıda açıklanmıştır.

2.1.6.5.1. Electre Yöntemi

Electre yöntemi, (Elemination and Choice Translating Reality) 1966 yılında ilk kez Beneyoun ve Roy tarafından çok kriterli karar verme yöntemi olarak kullanılmıştır.

Electre yöntemi karar problemlerinde belirlenen alternatifleri birbiriyle kıyas yoluyla seçim yapmaya dayanan çok kriterli karar verme yöntemlerindendir.

En iyi tercihin belirlenmesi ve kıyas sonucu öne çıkarması ile bilinen Electre yöntemi, karar vericilerin kıyaslama yolu ile öne çıkan sonucu sıralama işlemine tabi tutarak bütün alternatifleri belirlenen kriterlere göre karşılaştırıp en iyiden en kötüye doğru sıralar (Urfalıoğlu ve Genç, 2013, s. 332).

Electre yöntemi, kriterlerle değerlendirilen alternatiflerin birbirlerine göre önem derecelerini “uyum” ve “uyumsuzluk” eşiklerini belirleyerek seçeneklerin neden uyum ve uyumsuzluk sonuçları alındığını sorgular (Eryürek ve Tanyaş, 2003, s. 39).

Yöntem, seçilen kriterlerin, alternatif karar noktaları arasında ikili üstünlük kıyaslamalarına dayanır. Aynı zamanda bu yöntem üstünlük ilişkisine dayanan bir yöntemdir. Her bir ölçüt için bir önem ve verimlilik ölçüsü tespit edilir. Tespit edilen önem ölçüleri üzerinden her bir seçeneğe ağırlık atanır (Evren ve Ülengin, 1992, s. 22). Ayrıca optimizasyon amaçlı matematiksel programlama tekniklerinden olan Electre yöntemi literatürde Electre I, II, III ve IV olarak geçmektedir.

2.1.6.5.2. Topsis Yöntemi

1981 yılında Hwang C.L. ve Yoon K. tarafından geliştirilen Topsis yöntemi (Technique for Order Preference by Similarity to Ideal Solution); pozitif ideal çözümden en kısa mesafe, negatif ideal çözümden en uzak mesafe alternatiflerinin seçilmesine dayanmaktadır (Özer vd., 2010, s. 251).

Topsis yöntemi genel itibari ile Electre yönteminin yaklaşımlarını benimsemiştir. Çözüm süreci ise Electre yöntemine göre daha kısadır (Sakarya vd., 2015, s. 606).

Topsis yöntemi, belirlenen alternatiflerin kardinal olarak sıralanmalarını sağlayan ve aynı zamanda nitelik bilgisi kullanan, nitelik tercihlerinden bağımsız hareket etmesi sebebiyle oldukça kullanışlı bir yöntemdir. Yöntemin kullanımı karar probleminin rakamsal nitelikler taşıması aynı zamanda alternatif ve kriterlerin fayda ve maliyet özellikleri ile hareket etmeleri ve ölçülebilir olması gerekmektedir (Behzadian vd., 2012, s. 13053).

2.1.6.5.3. Promethee Yöntemi

Promethee yöntemi (Preference Ranking Organization Method for Enrichment

Evaluations), Brans ve arkadaşları tarafından 1982’de geliştirilmiştir. Promethee

yöntemi öncelik belirleme amacıyla, her bir kriterdeki alternatiflerin ikili olarak karşılaştırılması ve alternatif x1'in alternatif x2'ye göre tercih edilme gücünü gösteren

ikili ilişkileri göstermektedir. Değerlendirme tablosunda alternatifler farklı kriterlere göre değerlendirilir (Rao vd., 2010, s. 4666).

Promethee yöntemi, diğer ÇKKV yöntemleriyle karşılaştırıldığında uygulaması oldukça kolaydır. Yöntemin uygulanabilmesi için önem ağırlıkları ve karar vericinin belirlediği her bir alternatif için tercih edilen kriterlere ilişkin değerler gibi sadece iki tip veriye ihtiyaç duyulur (Dinçer vd., 2017, s. 108).

Yöntem uygulanırken her bir kriter için bir değişim fonksiyonu oluşturulmaktadır. Her bir kriter için pozitif ve negatif değerler hesaplanır. Pozitif değerler kriterin diğer seçeneklere nazaran daha baskın, negatif değerler ise daha zayıf olduğunu ifade eder. Bu süreçte Promethee yöntemi uygulanırken, Promethee I adımı ile seçenekler arasında sıralama yapar. Eğer sonuç olarak bir ve birden çok pozitif yani baskın değerler çıkar ise Promethee II adımı ile karar vericiye yardımcı olmaktadır (Akkaya ve Demireli, 2010, s. 849).

2.1.6.5.4. Vikor Yöntemi

Vikor yöntemi (Vise Kriterijumska Optimizacija I Kompromisno Resenje), 1998 yılında ilk olarak Opricovic ve Tzeng tarafından çok kriterli karar verme problemlerinde kullanılmaya başlanmıştır (Dinçer vd., 2011, s. 248).

Vikor yöntemi karmaşık sistemlerin çok kriterli optimizasyonlarında kullanılmaktadır. Yöntemde, uzlaşma sıralama listesi, uzlaşma çözümü, ağırlık kararlılığı aralıkları belirlenir ve böylece uzlaşma çözümünün tercih edilen ilk ağırlıklar ile elde edilir. Bu yöntem sıralama ve çatışmanın varlığında alternatifler kümesi kriterleri oluşturularak kullanılır. “İdeal çözüm” ve “yakınlık ölçüsünü” temel alan bir indeks (dizin) oluşturulur ve her bir alternatifin değerlendirildiği varsayılarak her bir kriter fonksiyonuna göre, uzlaşma sıralaması karşılaştırılarak yapılır ve ideal alternatifin yakınlık ölçüsü bulunur (Opricovic vd., 2004, s. 447).

Vikor yönteminde, AHP ve Topsis yöntemlerinden farklı olarak sıralamada 1’e en yakın değil en uzak seçeneğin aday tercihleri sıralamasında en uygun tercih olarak belirlenmektedir. Dolayısıyla en yüksek değil en düşük skora sahip seçenek optimal tercih olarak kabul edilmektedir (İpeksaç, 2014, s. 22).

2.1.6.5.5. Moora Yöntemi

Moora yöntemi (Multi-Objective Optimization By Ratio Analysis), ilk olarak 2006 yılında Willem Karel M. Brauers ve Edmundas Kazimieras Zavadskas tarafından “Control and Cybernetics” adlı çalışmaları karşımıza çıkmıştır. Ayrıca literatürde yönteme yardımcı olarak, Moora Oran Yöntemi, Moora-Referans Noktası Yaklaşımı, Moora-Önem Katsayısı, Moora-Tam Çarpım Formu ve Multi-Moora yöntemleri geliştirilmiştir. Bu yöntemin başlıca öne çıkan üstünlükleri (Ersöz ve Atav, 2011, s. 1):

- Karar probleminde tüm amaçlar ve alternatifler dikkate alınması,

- Amaçlar ve alternatifler bir bütün olarak değerlendirilmesi,

- Amaçlar doğrultusunda öznel değil, normalleştirme aşamasında öznel

olamayan nitelikte değerlendirme yapılmasıdır.

Bu yöntem, karar problemlerin çözümüne hedeflenen alternatiflere oran matrisi oluşturularak başlar. Çok amaçlı optimizasyon işlemi için referans noktası belirlenir ve daha sonra sıralamada önem katsayısı belirlenerek en ideal seçim bulunur (Brauers ve Zavadskas, 2006, s. 446).

2.1.6.5.6. Copras Yöntemi

Copras yöntemi (Complex Proportional Assessment), en çok kullanılan ÇKKV yöntemlerinden biridir. İdeal çözüme odaklı en iyi alternatifi belirleyen ve çok sayıda alternatif içeren karar problemlerinde kolaylıkla uygulanabilmesiyle bu yöntem, 1996 yılında Zavadskas be Kaklauskas tarafından kullanılmaya başlanmıştır (Yazdani vd., 2011, s. 28).

Topsis ve Ahp gibi birçok ÇKKV yöntemleriyle kıyaslandığında uygulama adımları daha kısa ve daha kolay olan Copras yöntemi, hem maximize hem de minimize edilmesi istenen kriterleri ayrı ayrı analiz edebilmektedir. Alternatiflerin fayda derecelerini göstererek kıyaslama yapar ve yüzdesel olarak ifade ederek en ideal çözüm sıralaması yaparak incelenmesine olanak sağlar. Hem nicel hem de nitel karar problemlerinde uygulanabilir (Mulliner vd., 2013, s. 274).

2.1.6.5.7. Macbeth Yöntemi

Macbeth yöntemi (Measuring Attractiveness by a Categorical Based

Evaluation Technique), C.A. Bana e Costa, J.C. Vansnick ve J.M. De Corte tarafından

1990’lı yıllarda geliştirilmiştir. Bu yöntem nitel karar problemlerini nicel hale getirerek analiz edebilme ihtiyacından ortaya çıkmıştır. Dolayısıyla Macbeth yönteminde, karar vericilerin nitel problemlerini nicel adlandırmayla, anlaşılması zor formüllerle tercih belirtmeye zorlamamak adına, doğru bir sonuç için “zayıf” ve “güçlü” gibi kolay anlaşılır bir ölçek geliştirilmiştir (Costa vd., 2003, s. 360).

Kullanıcı açısından bakıldığında Macbeth yöntemi birçok karar verme teknikleriyle benzerlik göstermektedir. Diğer yöntemlerde olduğu gibi ikili karşılaştırmalar ve bu karşılaştırmaların sonuçlarına dayananbir yöntem izlemektedir. Ancak diğer yöntemlerden farkı olarak Macbeth yöntemi oran ölçek yerine aralık ölçek kullanmaktadır (Burgazoğlu vd., 2018, s. 259).

2.1.6.5.8. Aras Yöntemi

ÇKKV yöntemlerinden olan Aras yöntemi, çok kriterli bir problemin alternatiflerini fayda fonsiyonlarına göre değerlendirmesi sebebiyle oldukça önemli bir yöntemdir. Aras yöntemi karar vericiye, problemin alternatiflerinin fayda fonksiyonu skorlarını, optimum alternatif skorlarla karşılaştırma imkanı tanımaktadır. Bu çalışmada araştırmanın yöntemi kısmında ayrıca ayrıntılı olarak incelenmiştir.