Otorite v e Meşruiyet

İktidarın nasıl rıza yarattığının siyaset incelemeleri açısından hâlâ bir muamma olduğundan bahsetmiştik. İnsanlar iradelerini neden başka bir güce teslim ederler? Neden bir emre uyarlar, itaat ederler? En temelde bunun iki mekanizması olduğunu söyleyebiliriz: Zor ve rıza. İnsanların iktidara rıza göstermeleri en temelde onu meşru görmeleri ile ilgilidir. Meşru görülen iktidarın da otorite sahibi olduğu söylenebilir. Bu anlamda iktidar ve otorite birbirlerinden ayrı iki kavramdır. Bir toplumda yönetici konumunda bulunan bir şahıs iktidar sahibi olduğu hâlde otorite sahibi olmayabilir. Örneğin 1979 İran Devrimi öncesindeki durum aynen budur. İran Şahı Pehlevi ülkeyi yönetmekle ilgili olarak iktidarı kesin olarak elinde bulunduruyordu. Fakat bu iktidar büyük oranda zor ve yaptırım mekanizmalarının devreye sokulmasıyla sağlanıyordu. Bunun karşısında bu tür mekanizmaları elinde bulundurmayan, hatta İran’da bile yaşaması yasaklanmış olan Humeyni’nin İran halkı üzerinde otoritesi Şah’a göre daha yüksekti. İnsanları mobilize edebilme iktidarına sahipti, zira iktidarı önemli bir kesimin pozitif desteğine dayanmaktaydı. Aynı şekilde okul yönetiminde iktidara sahip olan bir müdür, bu yetkeye sahip olmayan, fakat öğretmenlik becerileri çok daha yüksek olan bir öğretmen karşısında otorite açısından geride kalabilir. Öğrenciler müdürün yetkeci emirlerine uyacaklardır. Fakat diğer öğretmenin öğrenciler üzerindeki otoritesi, o öğretmenin öğrencileri belirli amaçlara yönlendirme kapasitesi daha fazla olacaktır.

Demek ki otorite, iktidar uygulayıcılarının meşru görülüp görülmemeleri ile ilgili bir sorun. Bu durumda meşruiyeti nasıl açıklamak gerekir. İlk akılda tutulması gereken husus, meşruiyetin yasallıkla aynı şey olmadığıdır. Modern toplumlarda yasal olanın meşruluk açısından temel bir önemi olduğu bir gerçektir, fakat yine de bu ikisi farklı olgulardır. Bazı iktidar uygulamaları yasal dayanağa sahip olsalar da, insanların önemli bir bölümünden onay almayabilir ve böyle bir durumda da meşruiyetlerini kaybedebilirler. Yukarıdaki örnekten devam edecek olursak, Şah Rıza Pehlevi’nin iktidarı yasal zeminde yürümekteydi, fakat Humeyni’nin iktidarı çoğu zaman mevcut koşullarda yasa dışı kabul ediliyordu. Fakat daha önce de belirttiğimiz gibi insanları yönlendirebilme otoritesi Humeyni’ye geçmiş durumdaydı.

Fakat yine de yasallığın gücünü hafife almamak gerekir. Zira günümüz toplumlarında hukuk devleti ve yasaların, yukarıdan aşağıya indirilmiş buyruklar olarak değil, kaynağı yurttaşlar topluluğu olan egemenliğin tecellisi olarak görülmektedir. Ve çoğu zaman yasaya, hukuk düzenine uymamak bir tür tabu işlevi görebilmektedir. Gerek yönetenler ve yönetilenler gerekse de yönetilenlerin kendi aralarındaki ilişkileri düzenleyen yasa ve hukuk düzeninin sarsılması toplumsal dengenin ve beraberliğin ciddi olarak sarsılması anlamına gelmektedir.

Fakat yine de meşru olanı yasal olanla eşitlemek doğru olmayacaktır. Meşruiyet özünde siyasal bir kavramdır ve siyasal sistemin işleyen kurum ve kurallarının en uygunları olduklarına dair geniş bir konsensüsün varlığına dayanır.

Meşru olmanın ölçütleri zamana ve zemine göre değişir. Başka bir deyişle meşruiyetin doğasını anlamak söz konusu toplumun doğasını anlamaktan geçer. Toplumsal özelliklerden,

47

toplumdaki yerleşik değerlerden bağımsız bir meşruiyet düşünmek zordur. Aslına bakılırsa meşruiyet biçimlerini, çeşitli toplumsal biçimlere denk düşecek şekilde sınıflandırmak mümkündür. Bu konuda en bilinen örnek, Alman sosyolog Max Weber’in meşruiyet tiplerine dair ortaya koyduğu ideal tiplerdir. İdeal tip dediğimizde saf, görgül gerçeklikte tespit edilmesi zor olan, görgüllük içerisindeki bazı unsurların belirli bir soyutlama düzeyinde model hâle getirilmesinden söz ederiz. Weber’in ortaya koyduğu meşruiyet türleri de bir ideal tiptir.

Weber’e göre üç tip meşruiyetten bahsedilebilir: Geleneksel meşruiyet, karizmatik meşruiyet ve yasal-ussal meşruiyet.

Geleneksel Meşruiyet: Bu ideal tipte, iktidarın buyruklarına uymanın temelinde gelenekler vardır. İktidara uyulur zira hatırlanamayacak kadar eski zamanlardan beri uyulmaktadır. Uyma, aileden ve atalardan devralınmış bir miras sürdürme işidir. Bu, içerisinde dinsellik ve kutsallık barındıran bir süreçtir. Benzer değerleri paylaşmak ve bu paylaşımın dinsel veya dinvâri bir içerik kazanması geleneksel meşruiyetin temel özelliğidir.

Geleneksellik, değişmemeyi esas alır. Aslolan döngüselliktir: Toplumlar ilerlemez ve değişmez, bir döngüsellik ritmi içerisinde varlıklarını korur ve devam ettirirler. Meşruiyetin kendisi de bu koruma ve devam ettirme işlevinden türer. Bu işlevi yerine getiren kural, kurum ve kişiler meşruiyet kazanırlar. Her ne kadar geleneksel meşruiyet kral, sultan, ağa, bey, paşa, şeyh gibi otorite figürleri üzerine kuruluysa da, bu figürlerin iktidarı kendinden menkul değildir. Toplumu bir arada tutan geleneğe ve o geleneği oluşturan kurallara referans verdikleri ölçüde meşruiyetlerini korurlar. Geleneksel otoritenin temel işleyiş özelliği buyurgan ve yetkeci olmasıdır. Bu açıdan geleneksel otoritenin işleyişine en iyi örnek olarak patrimonyalizmi vermek mümkündür. Pederşahilik olarak çevirebileceğimiz patrimonyal otoritede iktidar yönetilenlerin bilinçli rızasından değil, aile reisi ile çocukları arasındaki ilişkiye benzer bir nitelikten türer. Baba ve çocuklar arasındaki ilişkinin cezalandırma ve ödüllendirmeye bağlı süreçleri patrimonyalizmde de aynen bulunur. Yöneten ile yönetilenler arasındaki ilişki de hak, sorumluluk ve görevler değil, yönetenin teveccühü veya hiddeti mevzu bahsi olur. Yöneten devletin de mülkün de sahibi olduğundan yönetim işini kişisel bir mesele olarak algılar.

Kurumsallaşma yok değildir, fakat kurumların idaresinde son söz patrimonyal iradenindir.

Geleneksel otoritenin insanların bilinç düzeyleri ile açıklanması doğru değildir. En başta da belirtildiği gibi, otorite ve meşruiyet tipleri toplumsal yapının özellikleri ile ilgilidir.

Geleneksel meşruiyetin geçerli olduğu geleneksel toplumların temel bazı özellikleri ile bu otorite tipi uyum içerisindedir. Geleneksel toplumlar geçimlik tarım ekonomisine dayalı, ticaretin az olduğu, durağan, bireyselleşmeyi ve farklılaşmayı değil, benzerliği ve homojenliği esas alan, zaman algısının modern ilerleme anlayışına karşıt olarak döngüsellik içerisinde şekillendiği toplumlardır. Toprak yegâne geçim aracıdır ve toplulukları mekâna bağlar, bireylerin hayatları içerisinde büyük dönüşümler ve yolculuklar yoktur, yaşanan hep yaşanır, hayatın akışı hızlı değildir ve yenilik ve dönüşümlere ender olarak rastlanır, bu nedenle zaman algısı döngüseldir. İlerlemeyi düşündürecek bir dinamizm yoktur; toplumsal yeniden üretim için gereken bilgi ve beceri düzeyi ve toplumsal hayatın sunduğu olanaklar modern topluma göre son derece düşüktür ve benzerdir, bu nedenle de bireysel farklılaşmaya, bireyselleşmeye ihtiyaç duyulmaz; mobilizasyon az olduğu için mekânla kurulan bağ daha kutsal bir içeriğe kavuşur. Tüm bu etkenler geleneksel toplumların düşünme, anlama ve anlamlandırma

48

kapasitelerini şekillendirir. Örneğin yaşadıkları alandaki nehirden geçerken, içerisinde yaşadığına inandığı su canavarına “bana dokunma, ben buralıyım” diye dua eden Arunta yerlilerinin bu davranışını cehaletle açıklayamayız. Buradaki mesele Arunta yerlilerinin boğulmayı su canavarına bağlamaktaki “cehaletleri” değil, aksine kendi mekânları ve bu mekânda yaşayan –daha doğrusu yaşadığını düşündükleri- diğer canlılarla kurmaya çalıştıkları yakın ilişkideki “bilgeliktir”.

Üstelik geleneksel otorite ve meşruiyet örüntüleri, modern toplum içerisinde de varlıklarını sürdürmeye devam ettirmektedir. Modern toplum içerisindeki dinsel cemaatlerden, futbol takımı taraftar kulüplerine kadar birçok alt örgütlenmede aslında geleneksel otorite ve meşruiyet örüntülerinin hâkim olduğunu görmek mümkündür. Bu gruplar çeşitli mekânları kutsallaştırmakta, bazı kişilere özel bir otorite atfetmekte, kendi aralarındaki birlikteliği sembolik bazı araçlarla güçlendirmekte ve kendi içlerinde yasanın yanı sıra işleyen bazı “özel hukukları” kabullenebilmektedirler.

Yasal-Ussal Meşruiyet: Geleneksel toplumlar karşısında modern toplumları belirleyen temel husus karmaşık işbölümüdür. Toplum ayrıntılandırılmış görev ve görev tanımlarından oluşan bir makinaya dönüşür adeta. Böyle bir yapıda aslolan özellikler karmaşıklaşmış sistem ihtiyaçları ve öngörülebilirliktir. Karmaşık işbölümünün gerektirdiği farklı niteliklerde insan ihtiyacı bireylerin kapasitelerinin gelişiminin, farklılaşmalarının ve bireyselleşmelerinin önünü açar. Üstelik modern toplumların başat özelliklerinden olan mobilizasyon bireysel hayata akışlarını durağan toplumsal yapılardan koparır. Kutsallık giderek önemini yitirir, birey kendisini sabit mekânla özdeşleştirmez. Bireyselleşmenin ve farklılaşmanın yanı sıra işleyen diğer bir eğilim ise bürokratikleşmedir. Karmaşık iş süreçlerini belirli kurallara oturtan ve böylelikle “dişlilerinin yerine kim geçerse geçsin makinanın işleyişini garantiye alan”

bürokratikleşme modern toplumun kaçınılmaz bir özelliği olarak ön plana çıkar. Sadece devlet ve resmi kurumlarda değil, kâr amaçlı özel kuruluşlar da bu eğilimden azade kalamazlar, zira işlerin yürümesi için standartlaşma şarttır ve bürokratikleşme de bunu sağlar.

Böyle bir toplumsal yapıda değişim temel bir veri olduğundan, meşruiyetin kaynağı geleneksel toplumlarda olduğu gibi “sürdürme, devam ettirme” olmaz. Önemli olan değişimi ve değişimin ortaya çıkardığı ihtiyaçları karşılayan kuralların yürürlüğe konmasıdır. Kural sürdürülebilirlik değil, ihtiyacı karşılamaktır. Modern toplumun hızlı doğasında ihtiyacı karşılamak, günün ihtiyacına cevap vermek başlıca meşruiyet kaynağı hâline gelir. Bu aynı zamanda meşruiyetin giderek kutsallıktan arınması ve dünyevileşmesini de beraberinde getirir.

Bireylerin giderek özgünleştiği ve özgürleştiği, ekonominin açık, sarih, ulaşılabilir, usa dayalı, akılcı kurallara ihtiyaç duyduğu bir dünyada yönetenin iradesi bizzat meşruiyetin temeli olamaz. Kurallar ve kaideler, yöneticileri de bağlayacak şekilde açık ve işleyişleri öngörülebilir olmalıdır. Kayırmanın yerine liyakat, keyfiyetin yerine açık ve öngörülebilir yönetim araçları, somut durumlara göre uygulanan değişken kurallar yerine her vatandaşa ve kuruma eşit şekilde uygulanacak soyut yasa ve kurallar, kulluk ve kör itaat yerine bireyi hak, özgürlük ve görevler bütünlüğü içerisinde sisteme bağlayan yasal statüler modern yasal-ussal otoritenin ve meşruiyetin tanımını oluşturur.

49

Karizmatik Otorite: Weber’in sınıflandırmasındaki üçüncü unsur karizmatik otoritedir. Karizmatik otorite kitlelerin belirli bir lidere olağanüstü, istisnai özellikler atfetmesiyle birlikte ortaya çıkar. İzleyicileri karizmatik otorite sahibi kişiye kör ve bağnazca bağlanır, onu efsaneleştirir. Karizmatik otorite sorgulamayı ve kuşkuyu ortadan kaldırır;

kendisine liyakate bağlı olarak seçilmiş memurlar, bürokratlar değil, yandaşlar edinir.

Karizmatik otorite altında, modern yasal-ussal meşruiyetin en önemli dayanağı olan açık, öngörülebilir, soyut prosedür ve kuralların yerine, karizma sahibinin ani çıkışları, buyrukları, davaya adanmışlığı vesaire gibi unsurlar alır. Bu tür isimlerin toplumsal kriz ve dönüşüm anlarında çıktığını söylemek mümkündür. Başka bir deyişle, Weber’in bu tipolojisi geleneksel veya modern toplum analizine değil, bir toplumsal ve siyasal kriz analizine dayanır. Karizmatik otorite sahibi olan kişi bu nedenle bu kriz ve dönüşüm döneminden zaferlerle çıkmayı, sürekli olarak beklentileri karşılamayı vaat eder ki bu onun en büyük zaafıdır da. Zira çeşitli nedenlere bağlı olarak beklentiler karşılanmamaya başladığında karizmatik otoritede bir kayıp yaşanır ve Weber’in deyimiyle karizmatik otoritenin rutinleşmesi durumu yaşanmaya başlar.

Beklenebileceği üzere, otorite ile ilgili olarak farklı ideolojik ve felsefi tutumların çok farklı yaklaşımları olmuştur. Liberal yaklaşımlar, özellikle toplum sözleşmesi geleneği, otoritenin yönetilenlerin, “alttakilerin” iradesiyle ortaya çıktığını, insanların can ve mal güvenliği gibi temel beklentilerinin karşılanması için özgürlüklerinin bir kısmından fedakârlık gösterdiklerini belirtmiştir. Buna göre otorite, toplumsal hayatın devamlılığı için bir tür “gerekli kötülüktür”. Elbette bu devir sonucunda otoritenin aşırıya kaçması, kişilerin temel özgürlüklerini tehdit eder hâle gelmesi söz konusu olabilir. İşte liberal siyasal yaklaşımlar tam da bu tehdit dolayısıyla otoritenin mutlaklaşması, tek elde toplanması karşısında devamlı suretle denge mekanizmalarını önerirler. Muhafazakârlar, otoritenin liberallerin iddia ettiği gibi sözleşmeyle ortaya çıkan yapay bir şey olduğu iddiasını reddederler. Onlara göre otorite doğal süreçlerde ortaya çıkar. Anne ve babanın ailedeki otoriteleri nasıl çocuklarını güvenli ve iyi bir şekilde büyütmek kaygısından yola çıkıyorsa, toplum içerisindeki otorite kalıpları da toplumun genel iyiliği için, doğal olarak beliren süreçlerden türer ve toplumsal birlik ve beraberliği güçlendirir. Bunların karşısında Wilhelm Reich ve Theodore Adorno gibi eleştirel düşünce geleneğinden etkilenen isimler otoritenin ortaya çıkardığı olumsuzluklara dikkat çekmişlerdir. Reich, Faşizmin Kitle Psikolojisi isimli eserinde, aile içerisinde babanın pederşahi otoritesinin itaat etmeye hazır bireyler ortaya çıkardığını, bunun da faşist rejimlere itaati hazırladığını iddia etmiş; Adorno ve arkadaşları da yine Almanya’da faşizmin yükselişi ile ilgili yaptıkları çalışma sonucunda ortaya çıkardıkları Otoriter Kişilik isimli eserlerinde otoriteye itaate yatkın olan bireylerdeki faşist eğilimlere dikkat çekmişlerdir. Fakat ilginçtir ki yine eleştirel düşünce geleneği içerisine koyabileceğimiz Hannah Arendt, Almanya’da faşizmin yükselişi ile geleneksel aile ve toplum örüntülerinin yıpranması ve çöküşü arasında bir ilinti olduğunu iddia etmiştir. Arendt’e göre faşizm, geleneksel otoriteyi sağlayan kültürel ve toplumsal yapıların Almanya’da düşüşe geçtiği bir konjonktürde, yani toplumun bir kimlik ve güven krizi döneminde ortaya çıkmış ve kitlelerin bu ihtiyacını tatmin etmiştir.

Görüldüğü üzere otorite ve meşruiyet üzerine yapılan tartışmalar birey, toplum ve devlet arasındaki ilişkileri sorgulayan, bunları anlamaya çalışan türden tartışmalardır. Bir önceki

50

bölümde radikal yaklaşım başlığı altında ele aldığımız Marksizm’in bu sorulara yanıtı ise çok daha farklı olacaktır.