Osmanlı’da İlmihal Geleneği

Türk edebiyatının en önemli ve bereketli ürünleri olan dinî eserler Kur'an’dan ilham alınarak üretilmiştir.227 _{İman, itikad ve ibadetle ilgili bu eserler, birbiri ile ilintili olup}

fıkhın ve kelamın bölümlerinden istifade edilerek yazılmıştır.228 _{Dinî eserler tarihi}

süreç ve problemlere göre gelişmiş ve konuları da buna bağlı olarak Allah'ın sıfatları, kadere iman ve imamet gibi meselelerden meydana gelmiştir. Ayrıca bu eserler din hakkında soru soran insanlara cevap mahiyetinde olup ve Sünnî mezhep imamlarından sonra ortaya çıkmıştır.229

Osmanlılarda XIV. yüzyıl sonu XV. yüzyıl başında ilk örnekleri görülen ilmihaller, XVI. yüzyıl sonu ve XVII. yüzyıl başında ise hızla yaygınlık kazanmaya başlamıştır. Belli bir coğrafyanın ürünü olan ilmihaller Anadolu, Bizans ve Balkan topraklarında İslam’ın halka anlatılması için kaleme alınmıştır.230 _{İlmihal yazma geleneği}

Osmanlı'nın kuruluş döneminde halkın dinî bilgilere ihtiyaç duyması ile ortaya çıkmış, daha sonra Birgivî'nin Vasiyetnâme'sinden itibaren ilmihallerin gelişim evresi başlamış ve bu durum Tanzimat'a kadar devam edip Meşrutiyet ile birlikte farklı bir boyut kazanmıştır.231

İlmihal geleneğinin ilk örneği olarak, XII-XIII. yüzyıllarda Hârizm Türkçesi’yle yazılan ve XV. yüzyılda Anadolu Türkçesi’ne aktarılan Güzîde adlı eser gösterilebilir. Ayrıca “ilmihal” isminin zikredildiği ilk kitap ise XVI. yüzyıldan sonra yazıldığı

227 _{Agâh Sırrı Levend, “Dinî Edebiyatımızın Başlıca Ürünleri”, içinde Türk Dili Araştırmaları Yıllığı} Belleten, (Ankara: TDKYayınları, 1972), 36.

228 _{a.g.m., 72.}

229 _{Hatice K. Arpaguş, “Bir Telif Türü Olarak İlmihal Tarihi Geçmişi ve Fonksiyonu”, Marmara} Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22 (2002): 30.

230 _{Derin Terzioğlu, “Where ’İlm-i Hâl Meets Catechism: İslamic Manuals of Religious Instruction in} The Ottoman Empire in The Age of Confessionalization”, The Past and Present, 220 (2013): 82-84. 231 _{Hatice K. Arpaguş, “Bir Telif Türü Olarak İlmihal Tarihi Geçmişi ve Fonksiyonu”, 26.}

104

düşünülen Mızraklı İlmihal isimli eserdir.232 _{Birgivî’nin etkisinde kalarak pek çok}

ilmihal eseri benzer konularla ve benzer şekilde kaleme alınmıştır. Bunlardan özellikle Kadızâde Mehmed Efendi’nin Risâle’si ve Akhisârî’nin Risâle-i Rûmî diğer adı ile Risâle-i fi’l-Akâd isimli eserleri, aynı konuyu paylaşmalarından dolayı kütüphanelerin pek çok risâle mecmuasında Birgivî’nin Vasiyetnâme’si ile birlikte ciltlenmişlerdir. Bu durum o dönemde bu metinlerin en az Vasiyetnâme kadar yaygınlık kazandığını, birlikte okunduğunu ve bunların birbirlerini tamamladıklarını göstermektedir.233

Osmanlı kurulmadan önce de Arapça, Farsça ve Türkçe olarak var olan ilmihal kitapları, Osmanlı’nın kurulması ile daha sistemli hale gelmiş, Osmanlı Anadolusu dışında gelişen söz konusu ilmihaller şerh veya yeniden yazılma ile gelişmiştir.234

Sonrasında bunlar Türk edebiyatı nazım geleneğinde dinî muhtevalı eserler arasında yerini almıştır.235 _{İslamiyeti kabul eden Türkler ilk olarak ihtiyaca binaen dinlerini}

öğrenmek için pek çok hadis, tefsir ve ilmihal kitaplarını tercüme etmiş, daha sonra da çoğunluğu mensur olmasına rağmen azımsanmayacak kadar ilmihal ise kolay öğrenilmesi, okuyanı ve dinleyeni sıkmaması için nazmen kaleme alınmış ve aslının bozulmamasına dikkat edilerek yeniden yazılmıştır.236

Birçoğu medreselerde okutulan ilmihallerin bir kısmı öğrenciler tarafından kolay ezberlenebilmesi ve hafızada kalabilmesi için manzum hale getirilmiş ya da manzum olarak yazılmıştır.237 _{Manzum ilmihaller daha çok sıbyan mekteplerindeki çocuklara}

öğretilmesi ve kıraat meclislerinde okunması için kaleme alınmıştır.238

Bu tür didaktik eserlerin kolay öğrenilmesi ve ezberlenmesi için şifahi eğitimin sürdüğü bir dönemde, bu eserlerin manzum olarak kaleme alınması yaygınlaşmış ve gelenek haline gelmiştir. İslamî edebiyatta didaktik özellik gösteren bu eserlerin

232 _{a.g.y., “İlmihal”, içinde TDV İslâm Ansiklopedisi (Ankara: TDV İslam Ansiklopedisi, 2000).} 233 _{Yahya Michot, Ahmed-i Rûmî Akhisârî: Against Smoking An Ottoman Manifesto (England: Kube} Publishing, 2010), 2; Yahya Michot, “Ahmed-i Rûmî Akhisârî”, TDV İslâm Ansiklopedisi (Ankara: TDV İslam Ansiklopedisi, 2016).

234 _{Hatice K. Arpaguş, “Bir Telif Türü Olarak İlmihal Tarihi Geçmişi ve Fonksiyonu”, 32.}

235 _{Harun Kırkıl, “Türk Edebiyatında Manzum İlmihal ve Fıkıh Kitapları ile Son Devre Ait Manzum} Bir İlmihal: Manastırlı Mehmet Rıfat Bey ve Manzum İlmihali”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 7 (2006): 433.

236 _{a.g.m, 437.}

237 _{Ahmet Aydınlı, “Manzum Fıkıh Metinleri II”, Usûl İslam Araştırmaları 27 (2017): 74.} 238 _{a.g.y., “Manzum Fıkıh Metinleri-I”, Usûl İslam Araştırmaları 26 (2016): 143.}

105

manzum yazılması geleneği Emevi-Abbasi döneminden itibaren Arap Edebiyatı'nda ortaya çıkmış, daha sonra Türk edebiyatında da yaygınlık kazanmıştır.239

İlmihallerin nazma çekilmesi veya manzum olarak ele alınması ezberlemeye yardımcı olması sebebiyle ortaya çıkmış, nazma çekilen eserlerin de dil ve üslup olarak kolay anlaşılmasına özen gösterilmiştir.240 _{Dinî muhtevalı eserlerin manzûm olarak}

yazılması

a. Nâzımın şair oluşu veya bu sahada eser verme arzusu b. Tercüme eserlerde eserin aslının da manzum oluşu

c. Talimî konularda manzum yazma geleneğinin mevcudiyeti d. Nazire yazma geleneği

e. Kolay okuma ve ezberleme gibi sebeplerle gerçekleşmiştir.241

Nâzımlar dinî eserlerin öğrenimini kolaylaştırmak için özetleme yolunu tercih etttiği gibi yine aynı amaçla nazma çekme usûlüne de başvurmuşlardır.242 _{Nazma aktarma}

sürecinde nâzım-mütercim yer yer özetleme, bazı başlıkları çevirmeme, kavramları açıklama, örneklerle meseleyi genişletme, bazı konularda kendi fikirlerini de ilave etme, yeni bölümler ve konular ekleme ve nasihat etme gibi farklı aktarma yöntemlerini tercih etmiştir.243 _{Yer yer ise mensur metinleri vezin ve kafiyeye uygun}

hale getirmek için takdim-tehire başvurmuştur.244 _{Mensur dinî muhtevalı bir eserin}

nâzım-mütercim tarafından hangi yöntemlerle ve neye dayanarak eseri nazma aktardığı ve nâzım-mütercimin takip ettiği bu yöntemden ne anlamak gerektiği gibi hususlar çalışmamızın üçüncü bölümünde detaylı bir şekilde ele alınacaktır.

239 _{Ali İhsan Akçay, Türk Edebiyatında Manzûm Akâidnâmeler: İnceleme Metin (Doktora Tezi, Uludağ} Üniversitesi, 2011), 5-6.

240 _{Ahmet Aydınlı, “Manzum Fıkıh Metinleri-I”, 142.}

241 _{Amil Çelebioğlu, “Türk Edebiyatında Manzum Dini Eserler”, Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları} (İstanbul, 1998), 350.

242 _{Ahmet Aydınlı, “Manzum Fıkıh Metinleri-I”, 137.} 243 _{a.g.m., 140.}

106