0.2. DİLİÇİ ÇEVİRİ KAVRAMI VE DİLİÇİ ÇEVİRİ ÜZERİNE YAPILAN
0.1.2. Osmanlı Diliçi Tercüme Faaliyetleri Üzerine Yapılan Araştırmaların
Türkiye’de ve Batı’da diliçi çeviri kavramı, uygulama alanı, mikrostratejileri ve diliçi çeviri ürünlerine dair yapılan çalışmalara yukarıda genel olarak değinilmiştir. Çalışmamızda asıl konumuz Osmanlı dönemi diliçi çevirileri olduğu için bu dönemdeki diliçi çeviri faaliyetleri üzerine yapılan çalışmaların ayrı bir başlıkta ele alınmasını uygun bulduk. Bu bölümde, Osmanlı’nın kendi dönemi içinde gerçekleşen diliçi çeviri faaliyetlerini konu alan modern araştırmalardan bahsedilecektir.
Osmanlı’daki diliçi çeviri faaliyetlerini ele alan araştırmalardan biri Ata Çatıkkaş’a aittir. Çatıkkaş çalışmasında Abdülhamid’in isteği üzerine Ahmet Midhat Efendi’nin sadeleştirdiği Ali Çelebi’nin Kelile ve Dimne çevirisine yer vermiştir. Çalışmada diliçi çeviriye dair sadece Ahmet Mithat’ın ifadelerinden yola çıkılarak eserin orjinalliğine dokunulmadığı ve notlandırmadan faydalanıldığı bilgisi verilmiştir.45
Osmanlı dönemi diliçi çeviriye dair çalışma yapan bir diğer isim Tuncay Bülbül’dür. Bülbül çalışmasında Kelile ve Dimne’nin Hümayunnâme isimli Türkçe çevirisinin Adanalı Ramazan-zâde Abdünnâfi İffet Efendi tarafından manzum diliçi çevirisinden bahsetmiştir.46 Eser mensurdan manzuma aktarılması itibariyle türlerarası diliçi çeviri örneği olarak kabul edilebilir.
42 Bülent Berko, “133 Yıl Önce Yayımlanan Yunan Harfleri ile Türkçe (Karamanlıca) Bir" Robinson Cruseo" Çevirisi”, Sosyoloji Konferansları, 21 (1986): 135.
43 Özlem Berk Albachten, “Challenging The Boundaries of Translation and Filling The Gaps in Translation History: Two Cases of İntralingual Translation From The 19th-Century Ottoman Literary Scene”, Moving Boundaries in Translation Studies (Routledge, 2018), 168–180.
44 Enfel Doğan, “Diliçi Çeviri ve Mehmed Rauf’un Eylül Romanında Yaptığı Diliçi Çevirisi Üzerine”. 45 Mehmet Ata Çatıkkaş, Ahmet Midhat’ın Kelile ve Dimne Tercümesi: Hulasa-i Hümayunname (Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1999).
46 Tuncay Bülbül, ed., Filibeli Alaaddin Ali Çelebi, Hümayun-Name: İnceleme-Metin (Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA), 2017).
22
Zehra Toska da çalışmasında 16. yüzyılda Ali Bin Salih Çelebi tarafından tercüme edilen Hümayunname eserinin Ahmet Midhat Efendi tarafından diliçi çevirisini incelemiştir.47 Araştırmacı, Hülasa-i Hümayunnâme isimli bu eserde mütercim hangi tasarruflarda bulunmuş ve eserin yayınlanması neden yasaklanmış gibi sorulara cevap aramaya çalışmıştır.
Arzu Atik ise çalışmasında, 16. yüzyılda Şükri’nin kaleme aldığı Selimnâme isimli eserinin 17. yüzyılda Cevri tarafından diliçi çevirisini ele almıştır. Araştırmacı kaynak metin ve erek metin arasında karşılaştırma yaparak mütercimin tasarruflarından eserin bir hülasa örneği olabileceğini savunmuştur.48
Osmanlı’da tarihi metinlerin diliçi çevirisini inceleyen Ali Akar ise çalışmasında 14. yüzyılda Arif Ali tarafından kaleme alınan Danışmendnâme isimli manzum eserin 16.yüzyılda Gelibolulu Mustafa Ali tarafından Mirkâtü’l-Cihâd ismiyle mensur olarak yeniden çevirisini konu almıştır.49 Bu eser de türlerarası diliçi çeviri örneği olması açısından kıymetlidir. Akar çalışmasında mütercimin çeviri esnasında hangi yöntemler kullandığı ve dilin iç değişimi üzerinde durmuştur. Kaynak metnin dilinin avam dili olduğunu belirten mütercim, diliçi çevirisini 16.yüzyılın edebi zevkine göre süslü nesir dili ile yapmıştır. Bu da diliçi çevirinin sadece sadeleştirme ile sınırlı olmadığını dilin edebileştirilebileceğine de örneklik teşkil etmektedir. Böylelikle diliçi çeviriyi sadece sadeleştirme değil de dönemin veya erek okuyucunun diline uyarlama olarak düşünmek daha doğru olacaktır.
Osmanlı dönemi diliçi çevirlerini çalışmalarına konu alan araştırmacılardan biri de Perihan Ölker’dir. Ölker çalışmasında 15. yüzyılda Mercümek Ahmet tarafından Farsça’dan tercüme edilen Kâbusnâme isimli eserin 18. yüzyılda yeniden Nazmizâde Mürtaza tarafından yapılan diliçi çevirisine değinmiştir. Ölker, kaynak metne göre daha ağır bir üslubu olan bu tercüme eseri kullanılan bileşik fiiller açısından karşılaştırmalı olarak incelemiştir.50 Bu eser de yine diliçi çevirilerin sadece sadeleştirme olarak
47 Zehra Toska, “Ahmet Midhat’s Hulâsa-i Hümâyunnâme a Curious Case of Politics of Translation, ‘Renewal, Imperial Patronage and Censorship’”, Tradition, Tension and Translation in Turkey (John Benjamins, 2015), 73–86.
48 Arzu Atik, “Bir Hulasa Denemesi: Cevrî ve Selîmnâme’si”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 8/8 (2012): 21–36.
49 Ali Akar, “Bir Diliçi Aktarma Metni Olarak Mikatü’l-Cihad”, Gelibolulu Mustafa Ali Çalıştayı Bildirileri (Ankara: TDK Yayınları, 2014).
50 Perihan Ölker, “Eski Oğuz Türkçesinden Klâsik Osmanlı Türkçesine Birleşik Fiil Tercihi: Kabusname Çevirisi Örneği” 43 (2018): 47-64.
23
düşünülmemesi gerektiğini ortaya koymaktadır. Aynı tercüme eseri farklı açıdan incelediği başka bir çalışmasında ise 15. yüzyıldan 18. yüzyıla Türkçenin sözvarlığı açısıdan tarihi serüvenini ortaya koymaya çalışmıştır.51 Tercümenin tamamına yer verdiği diğer çalışmasında ise genel olarak mütercimin çeviri tasarrufları dile getirilmiştir.52 Yukarıdaki çalışamalardan da anlaşılacağı üzere Osmanlı dönemi diliçi çevirileri üzerinde duran araştırmacılar bir elin parmaklarını geçmemektedir. Diliçi çevirinin menba’ı olan böyle bir dönemin bu denli ihmal edilmesi/ gözlerden kaçması dilbilim, çeviribilim, tarih, edebiyat ve daha pek çok alan için daha yapılacak çok şeyin olduğunu göstermektedir. Ayrıca yukarıda zikredilen az sayıdaki bu incelemeler çeviribilimden uzak bir yaklaşım sergilemiştir. Bu da değerlendirmelerin eksik veya yanlış olma ihtimalini doğurmaktadır. Bu zaviyeden bakıldığında bu çalışma hem birinci bölümde dökümünü vereceği Osmanlı diliçi çeviri uygulamaları ile hem de üçüncü bölümdeki dilbilimi ve çeviribilim açısından yapılacak metin incelemesi ile umuyoruz ki diliçi çeviri araştırmalarına katkı sağlayacaktır. Fakat Osmanlı diliçi çeviri uygulamalarını zikretmeden önce Osmanlı’da genel olarak çeviri, çeviri uygulamaları ve tarihi üzerine yapılan tartışmaları ve çalışmalarından bahsetmekte fayda vardır.