Resmi olmayan iş ortaklığının bir hayat boyu, hatta bir çok kuşak dahil olmak üzere devam edebilmekte, resmi ortaklığın ise kısa süreli, kurallı ve özel taahhütlerle sınırlıdır. Ortaçağ ticari hayatında resmi ortaklık en kurumsallaşmış ortaklık şeklidir.298 Resmi ortaklıklar pratikte her ekonomik aktiviteyi karşılayabilmektedir.
Endüstriyel iş yeri işletmesi, şarap üretimi, ev yapımı, ticari olarak toptan satıcılığa eşit parakende işler, kamu yönetimi ile alakalı ticaret vergileri, Devletin bütün temel ekonomik işleri ile kraliyet darphanesini işletmek, para değişimi, hatta bazı durumlarda mahkeme kâtibi veya mübaşir gibi devlet memuriyetleri olmak üzere bütün işler yapılabilmektedir. 299
Goitein ortaçağ ticaretindeki resmi ortaklığın günümüzde anlaşmaların farklı çeşitleri tarafından çevrelenen iki büyük alan olan İstihdam ve Sermaye (faiz) Borcu gibi parasal konuların Geniza periyodundaki karşılığına denk geldiğini, Geniza materyallerinden ortaya çıkanların yüzeysel incelenmesi sonucunda sermaye için
296Goitein, Mediterranean, s, 169 297 Goitein, Aynı yer
298 Goitein, Aynı yer
72
borç verme (faiz) işinin sadece dinsel olarak sakınılmadığını, aynı zamanda ekonomik öneme göre de sınırlandırıldığını ifade etmiştir.300
Günümüzde borç alma işlemi bir çeşit bağımlılık gibi görülmekte olduğunu ancak Ortaçağ ticaretinin doğasında olan borç verme işleminin aslında bir yardım hareketine dönüştüğünü ifade eden Goitein günümüzde finansal yatırımların ekonomik yönü çok çeşitli ortaklıklar tarafından tamamlanmakta, ortaklıklar, para, mallar, iş yâda farklı bir ortaklık türü olabilmektedir.301
Goitein Arapça’da “Shirka”, İbranice’de “Shuttafut” kelimesinin ortaklık anlamına geldiğini, uygulamada iki ana tip kontratın birbirinden ayrı olmadığını söylemiştir. Shirka’da kontraktor çeşitli hizmetlerin eşit veya eşit olmayan paylaşımlarını ve kardan pay almayı veya yatırımlarının kayıp oranlarını teklif eder, Shuttafut’ta üçte bir oranında iş yapma teklif edilmkete, bir veya birkaç kişi ortak para veya mal ortaklığına veya her ikisine katılıp, kayıplara dâhil olmayabilir.302
Goitein iş ortaklıklarını ikiye ayırır; birinci tip ortaklık olan Shirka’nın kelime anlamı “yatırımların karışımı” yani genel anlamda “Khulta” olarak bilinmektedir. Bu ilişki bazı deyimlerle ifade edilmektedir. Örneğin “Kis Vahid” tek cüzdan, ya da “Lil-Wasat” ortadaki veya “Baynana” aramızda gibi çeşitleri kısımları bulunmaktadır.303 Ortaklığa dâhil edilen veya kazanılan paranın ortkalar
açısından durumuna göre bu ayrım yapılmıştır.
İkinci tip ortaklık olan qirad karşılıklı borçlanma anlamına gelmektedir. Bir kişinin parayı öder diğer kişi ortaklık ilişkisi kapanıncaya kadar çalışır veya “Mudaraba” adı verilen yatırımlara karşılıklı katılırlar.304
Goitein Geniza belgelerinde sıklıkta görülen ortaklık ilişkisi sadece özel bir ülke veya zamanla sınırlı olmadığını, bu terimlerin hepsine birden “Commenda” denildiğini ifade ederek iş ortaklığının Ortaçağ Avrupa’sında da rastlanılan şeklinin Müslüman’ların ticari ortaklık yapılanmasına çok benzediğini hatta müslümanlardan türemiş olabiliceğine işaret etmiştir.305 Ancak bu konuda net yorum yapmaktan
kaçınmıştır.
300 Goitein, Aynı yer
301 Goitein, Mediterranean, s,170 302 Goitein, Aynı yer
303 Goitein, Aynı yer
304 Goitein, Mediterranean, s,171 305 Goitein, Aynı yer
73
Bu sistemin oluşmasında insanların başkasının emrinde çalışmak yerine kendi işinde çalışıp daha çok para kazanma ve kendi işini kurmarma arzusunun yer almıştır. Bu ortaklık sistemi X.yüzyıldan itibaren Avrupa’da Commenda adıyla kullanılmakta, komandith (şirket) adıyla bölge ülkelerinin ticaret hukukunda yer almakta, günümüzde ise özel finans kurumlarının kullandığı bir araç türüdür.306
Goitein Yahudi mahkemlerindeki Commenda “qirad-al-gayim” ifadenisinin müslüman yasasına göre karşılıklı borçlanma anlamına geldiğini, Yahudi ortaklığındaki “İsqa” ile benzer yönlerinin bulunduğunu, isqa’da yöneticinin karın üçte ikisini alarak kayıplardan da sorumlu olduğunu ifade etmiştir.307
Goitein Geniza kayıtlarına göre ortaklık veya Commenda oluşturabilmek için bazı hususlara dikkat edilmesi gerekmektiğini ifade etmiştir ki bunlar;
a) Kontraktorlerin sayı ve statüsü,
b) Kontraktın konusu ve takip ettiği amaç,
c) Ortaklığın genişletilmiş hali ve ilk hali (para mal, mülk veya iş veya bunlardan iki veya daha fazla) bağışta bulunan her ortak için özel haklar ve ayrıcalıklar,
d) Ortakların kar ve kayıptaki paylaşımı ve para yatırımındaki sorumlulukları,
e) Ortakların ana harcama şartları ve ortakların canlı harcamaları, f) Menfaatlerdeki anlaşmazlık yani ortakların başka bir ortaklık içine dâhil olup olmadığı,
Başka bir ortaklığın içinde küçük bir şey dahi olsa ortaklığı sonlandırmadan, ortak olup olmadıkları ortak işi idare edenle ilgili sözüne güvenilir olduğunun mahkeme tarafından şahit olunması ve ortakların yemin etmesi bundan dolayıdır.
Normalde güçlü ortak diğer kontraktorler üzerinde bu istisnaya maruz kalmaz.
Her ortaktan “ortak mallar için çaba sarfetmesi, aldatma ve umursamazlıktan kaçınması,saygılı bir kişi olarak davranması ve bir centilmen olarak davaranması, kendi isteklerini ön planda tutmaması, birliğin içinde bunların hepsini yapması, fakat sadece karşılaştırmalı olarak birkaç kontraktta bu gibi anlaşmalarla konulan şartları yerine getirmeleri” beklenir
306 Kallek, Mudarebe s, 360 307 Goitein, Mediterranean, s,171
74
g) Bir birliktelikteki en önemli konu özel ticari ortaklık girişimi hariç ortaklığın süresinin belirlenmesidir.
h) Benzer bir şekilde müşterilere hesap göndermeye mecbur kalındığı durum önemlidir. Normalde bu ortaklığın en sonunda yapılır. Fakat bazı durumlarda ara hesap şart koşulmuş veya söz verilmiştir.
i) Son olarak her türlü özel şartları içerebilir.
Ticari ortaklık kurulması yönündeki her mektub tek başına bir anlaşmadır. Yukarıda sıralanan bütün hususları içermek zorunda değildir. Numaralandırılmış hususların çoğu güncel pratiklerde veya sözlü anlaşmalarda yer almaktadır. Ortaklığın tamamlanamadığı durumlarda davalarla sonuç alınmaya çalışılmakta, bu davalar öncelik sırasına göre ve yasal otoritelerin kabul etmesi halinde mahkemelerde görülebilmektedir. 308
Goitein’e göre Müslüman âlimler ortaklığı iki kişi arasında ticari anlaşma olarak değerlendirirken, Geniza belgelerinde üç, dört veya daha fazla kişinin bir araya gelmesiyle ortaklığın tesis edilebilmektedir.309