Ortak Piyasa Düzeni (OPD), tarım ürünlerinin tüm AB ülkelerindeki üretim ve ticaret koşullarını OTP temel ilkelerine uygun olarak düzenleyen kurallar bütünü diye tarif edilebilir. Her ürün için ayrı ayrı olmak üzere, o ürünün üretim ve pazarlama koşulları göz önüne alınarak OPD oluşturulur. 69
30 Temmuz 1962 tarihinde tahıl, domuz eti, kümes hayvanları eti, yumurta, sebze ve meyve ile şarapta ortak piyasa düzenleri üzerinde anlaşmaya varılmıştır. 5 Şubat 1964’te pirinç, süt ürünleri, dana ve sığır eti üzerinde de anlaşma sağlanmıştır. 15 Aralık 1964 tarihinde tahıl, domuz eti, kümes hayvanları eti ve yumurtada hedef fiyatlar belirlenmiş ve bunların 1 temmuz 1967’de yürürlüğe girmesi kabul edilmiştir. Fakat 1 Ekim 1967’ye kadar Topluluk içindeki ticarete uygulanan fonlar kaldırılamamıştır. Üye ülkeler arasında ortaya çıkan politik
68 Rıdvan Karluk, a.g.e., s. 434-435
69 İstanbul İhracatçı Birlikleri Genel Sekreterliği, “Her Tarımsal Ürüne Ayrı Düzenleme: Ortak Piyasa Düzenleri”,http://www.iib.org.tr/IIB_Portal/DesktopDefault.aspx?tabid=1056&CatalogID=163&mid= 2032, (10.08.2009)
sorunlar dolayısıyla, 11 Mayıs 1966 tarihine kadar ortak piyasa düzenleri tam olarak uygulamaya konamamıştır.70
Günümüzde Ortak Piyasa Düzenleri Birlik’teki nihai tarım ürünlerinin yaklaşık %90’ını kapsamaktadır. Üretim düzeyleri, istihdam oranı ve AB bütçesindeki payları incelendiğinde en önemli Ortak Piyasa Düzenleri’nin tahıllar, pirinç, sığır-dana eti ile süt ve süt ürünlerine dair ortak düzenler olduğu görülmektedir.71 Ortak Piyasa Düzenleri’ni üç başlık altında incelemek mümkündür:72
İç Piyasada Uygulanan Düzenler : Ortak Piyasa Düzenleri’ne dahil olan ürünlerin yaklaşık %70’i bu kategoride yer almaktadır. Ürün fiyatlarının belli bir seviyenin altına inmesi müdahale alımları ile engellenmektedir. Düşük fiyatlı yabancı ürünlere karsı ise ithalat vergisi ya da ihracat iadesi uygulamaları yapılmaktadır.
Dış Rekabete Karsı Koruma Düzenleri : Düşük fiyatlı yabancı ürünlere karşı gümrük vergileri ve ek vergiler uygulanmaktadır.
Ürünlere Doğrudan Destek Sağlayan Düzenler : GATT çerçevesinde bazı ürünlerdeki gümrük vergilerini aynı seviyede koruma yükümlülüğü nedeniyle dış koruma mekanizması uygulanması mümkün olmayan ürünleri kapsamaktadır. Ayrıca toplam tarımsal üretimin %1’ini oluşturan ancak üretimi uzmanlık gerektiren ve bazı bölgelerin tek geçim kaynağını oluşturan ürünler için üreticilere yapılan yardımlar da bu başlık altında değerlendirilmektedir.
70 Rıdvan Karluk, a.g.e., s. 435-456 71 E.Seda Ülkü, a.g.e., s. 11 72 Bülent Darıcı, a.g.e., s. 28
OPD’lerin düzenlediği alanlar arasında ortak fiyatların belirlenmesi, üreticilerin desteklenmesi, üretimin kontrol edilmesine yönelik mekanizmalar oluşturulması ve üçüncü ülkelerle ticaretin düzenlenmesi yer almaktadır.73
Tarım ürünlerinin fiyatlarının belli bir seviyenin altına düşmemesi ve üreticilerin gelir düzeyinin azalmaması amacıyla, 1962 yılından bu yana bu ürünler için her yılın başında Konsey tarafından ortak fiyatlar belirlenmektedir. 74
İç Piyasada Ortak Fiyat Politikası: Temel olarak iki ayrı fiyat sistemi bulunmaktadır. Hedef fiyat (Temel fiyat), üreticilerin gelir düzeyini mümkün olan en makul seviyede tutacak olan tavan fiyatı saptayarak, aynı zamanda tüketicilerin de aşırı fiyat artışlarına karşı korunması amacıyla belirlenen fiyattır. Hedef fiyat garanti edilmiş bir fiyat değil, ürünlerin satılması arzu edilen fiyattır, ayrıca üreticilere mallarını satabilecekleri ortalama fiyat konusunda fikir vererek pazarın belirsizliğini belli bir oranda ortadan kaldırmaktadır.
Müdahale fiyatı, ürünler için belirlenen garanti edilmiş fiyattır. Piyasa fiyatının müdahale fiyatının altına düşmesi durumunda ürün arzı fazlası müdahale kuruluşları tarafından üreticilerden satın alınmakta ve depolanmaktadır. Avrupa’da aşırı üretim sonucunda ortaya çıkan ürün stokları nedeniyle, bazı ürünler için müdahale fiyatları ile alımlar kotaya bağlanmış, müdahale fiyatlarında indirime gidilmiş, ürünlerin geçici olarak pazardan çekilerek özel depolarda saklanması için üreticilere destek verilmiştir (özel depolama yardımı).
Söz konusu iki temel fiyat sisteminin dışında daha sınırlı sayıda ürün için uygulanan iki farklı fiyat sistemi daha vardır : Geri çekme fiyatı, üretici kuruluşların, bazı meyve ve sebzelerde oluşan arz fazlasını piyasadan çekme fiyatıdır, satın alma
73 Mehtap Atakan, a.g.e., s. 19 74 E.Seda Ülkü, a.g.e., s. 11
fiyatı, devlet kurumlarının, bazı meyve ve sebze ürünlerini piyasadan satın alış fiyatıdır.
Dış Piyasaya Yönelik Fiyat Politikaları: İthalat politikası kapsamında ithal edilen ürünlerin AB piyasasına girebileceği en düşük fiyat olan eşik fiyat belirlenmektedir. Daha önce, ithal edilen ürünün fiyatının eşik fiyatın altında olması halinde ürünün fiyatını eşik fiyata getirmek için prelevman denen değişken bir vergi alınmaktaydı. Temmuz 1995 tarihinde yürürlüğe giren Dünya Ticaret Örgütü Tarım Anlaşması ile gümrük tarifeleri sistemine geçilmiştir.
İhracat politikası kapsamında, AB ürünlerinin, fiyatların daha düşük olduğu üçüncü ülkelere ihraç edilebilmesi için Dünya fiyatları ile AB fiyatları arasındaki fark üreticilere ihracat iadesi adı altında sübvansiyon ödenmektedir. Ancak, haksız rekabete ve Dünya fiyatlarının düşmesine neden oldukları gerekçesiyle ihracat sübvansiyonlarına DTÖ müzakereleri çerçevesinde sınırlamalar getirilmiştir. Dünya fiyatlarının Birlik fiyatlarından yüksek olması halinde ise ihracatçılardan, Birlik fiyatları ile Dünya fiyatları arasındaki fark oranında ihracat vergisi alınmaktadır. Bazı ürünlerde ise ithalat ve ihracat lisansa tabidir.
OTP’nin ilk yıllarında fiyat desteğinden yararlanmayan keten, kenevir, şerbetçiotu gibi bazı ürünlerde üreticilerin gelir düzeyini korumak amacıyla verilen DGD’nin kapsamı 1992 yılındaki reformlarla başlayarak diğer birçok ürünü de içine alacak şekilde genişletilmiştir. Zaman içerisinde fiyat desteğinin OTP harcamaları içerisindeki payı azalırken DGD, başta ekilebilir ürünler (hektar başına) ve hayvancılık (hayvan başına) sektöründe olmak üzere en önemli OTP destek aracı haline gelmiştir. 2003 yılı reformları çerçevesinde farklı doğrudan ödeme planlarının bir çoğunun yerini alan Tek Ödeme Planı ile çiftçilere verilen destek ile üretim arasındaki ilişki büyük ölçüde ortadan kaldırılmış ve tarımsal çevrenin korunması,
gıda güvenliği, hayvan sağlığı ve refahı standartlarına uygun olarak yapılması doğrudan ödemelerden yararlanan tüm çiftçiler için zorunluluk haline getirilmiştir.75
1 Ocak 1999’dan günümüze kadar geçen sürede para birliğine dahil olan 12 AB üyesinde Euro, önce kaydi, Ocak 2002 tarihinden itibaren de nakdi olarak kullanılmaya başlanmıştır. Bu gelişme, OTP çerçevesinde ortak fiyatın uygulanmasını kolaylaştırmıştır.76
Üretimin Kontrol Altına Alınması : Zaman içinde oluşan ürün stoklarının sınırlandırılması ve arz fazlası ürünlerde üretimin kontrol altına alınması amacıyla üretim kotaları ve garanti edilmiş miktarlar ile alanlar belirlenmiş, arazilerin bir kısmının ekim dışı bırakılması zorunluluğu getirilmiştir.
Üretim kotaları ile maksimum üretilebilecek miktar belirlenerek, bu miktarın aşılması halinde mali yaptırımlar uygulanmaktadır. Ulusal garanti edilmiş miktarlar/alanlar ile her bir üye ülkenin üretebileceği maksimum miktar/ yardım için başvurulabilecek maksimum alan belirlenerek, aşılması halinde müdahale fiyatlarında/doğrudan yardımlarda indirime gidilmektedir. Azami garanti edilmiş miktarlar/alanlar AB bütününde üretilebilecek azami miktar/yardım için başvurulabilecek alandır. Ekim dışı bırakma ile üreticilerin doğrudan ödemelerden faydalanabilmeleri için arazilerinin belirli bir kısmında üretimden vazgeçme zorunluluğu getirilmiştir (çiftçilere bu çerçevede ekim dışı bırakma desteği ödenmektedir).
75 E.Seda Ülkü, a.g.e., s 11-12 76 E.Seda Ülkü, a.g.e., s 9